Ыһыах

Ыhыах
Суолтата	култуураны, сиэри-туому харыстааһын уонна киэҥник тарҕатыы
Бэлиэтэнэр	Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр уонна сахалар атын олохсуйбут дойдуларыгар
Күнэ	бэс ыйа
Ситимнээх	сыл саҕаланыытын, айылҕа тыллыытын
Биики Хааһахха миэдьийэ билэлэр

Ыhыах — Саха Саҥа дьылын күнэ уонна сайын, айылҕа тыллыытын бэлиэ күнэ. Ыһыах ыйа — бэс ыйа. Ыһыах түһүлгэтигэр ыраахтан, чугастан кэлбит ыалдьыттар кымыһы иһэллэр, этинэн күндүлэнэллэр, илии-атах оонньуутугар күрэхтэһэллэр, оһуохайдыыллар, ырыа ыллыыллар. Ат сүүрдүүлэрэ ыытыллаллар.

«Орто Дойду. Ыһыах.» диэн 1980 сыллааҕы Степанов Тимофей Андреевич ойуута

Этимология

Ыһыах ыс диэн тылтан үөскүүр. Саха дьоно Айыыларга махталларын бэлиэтээри хаана суох үүттээх аһы бэлэхтииллэрэ.

Бырааһынньыктааһын

Ыһыах — Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүрүн национальнай бырааһынньык, култуура сиэр-майгы өттүнэн суолталаах.

Бырааһынньык кытаанах күннээх буолбатах. Былыргыттан ыhыах күн сайыҥҥы туруутугар буолара, ол эбэтэр бэс ыйын 21-22 күннэригэр. Уону күнү быһа ыытыллыан сөбө.

Билигин араас улуустарга, нэhилиэктэргэ бэс ыйын 10-25 күннэригэр ыытыллар.

Устуоруйа

Саха бырааһынньыгын элэмиэннэрэ атын түүр омуктарын сайыҥҥы бырааһынньыктарын кытта уопсай өрүттээх — тывалар, алтайдар, татаардар, башкиирдар уо. д. а. Сахаларга былыр былыргыттан сүөһү иитиитигэр олоҕурар үгэс хаалбыт — сылы икки аҥарга арахсыы. Кымыһы сиэрдээх иһии өссө былыргы түүрдэргэ биллэр этэ. Хуннулар сайын саҕаланыыта бэһис ыйы бэлиэтииллэрэ. Ыһыах бырааһынньыга биир кэм бүтүүтүн саҥа кэм кэлиитин, урукку уонна инники икки ардыларыгар көһүү курдук бэлиэтэнэрэ.

Ыһыах туһунан биир бастакы сүрүн ахтыыларынан XVII үйэҕэ Голландия айанньыта И. Идес суруктара ааҕыллаллар. Кини бэйэтин суруктарыгар саха дьоно бу бырааһынньыгы олус үөрүүлээхтик бэлиэтииллэрин, бүтүн бырааһынньык тухары кутаалары өйөөбүттэрин бэлиэтээбитэ.

Былыргы тылга «ыһыах» диэн тиэрмини этинэн, кымыһынан күндүлүүр араас үөрүүлээх дьайыылар, уруулар, уустар эйэ иллэһиилэрин уонна да атын бырааһынньыктааҕы мунньахтары ойуулуурга тутталлара. Этнограф В. Л. Серошевскай ыһыах араас көрүҥэ баарын ыйбыта, ол эрээри олортон сүрүн икки ыһыах баара: кыра — саас, бастакы от үүнүүтүттэн, уонна сайын ортотугар — улахан.

Сэбиэскэй кэмҥэ бырааһынньык социалистическай судаарыстыба идеологиятын көрдөрөр элэмиэннэри ылар, үгэс буолбут национальнай бэлиэ өрүтүн сүтэрэр. Саҥа атрибуттар ахсааннарыгар кыһыл сулустар, сиэрпэ уонна балта, ыҥырыы тыллар, транспараннар уонна занмялар киирбиттэрэ. И. В. Сталин былааһын кэмигэр кини мэтириэтигэр кымыһы, арыыны уонна эт бэлэхтэри аҕалаллара. Сэбиэскэй кэмҥэ бырааһынньык бырагырааматыгар производственнай уонна хаһаайыстыбаннай үлэҕэ ситиһиилэрин туһунан дакылааттары кытта этиилэр киирбиттэрэ. Аҕа дойду улуу сэриитин кэнниттэн сэрии кэннинээҕи кэмҥэ өлбүт дьон кэриэһигэр, сэрии кэннэ үлэ хорсун быһыылары үйэтэргэ аналлаах Кыайыы Ыһыахтара баар буолбуттара.

Ыһыах бырааһынньыгын кэмигэр Иосиф Сталин уонна Карл Маркс мэтириэттээх трибуна. 1945 сыл

1991 сыллаахха Ыһыах өрөспүүбүлүкэҕэ судаарыстыбаннай бырааһынньык буолбута. Үс Хатыҥ — өрөспүүбүлүкэҕэ сүрүн Туймаада Ыһыаҕын ыытыллар сирэ буолбута.

Бырааһынньык ис хоһооно

Ыһыах аан бастаан сүөһү иитээччилэр бырааһынньыктара этэ уонна үүт бородууксуйата, эт дэлэй кэмигэр, от үлэтэ саҕаланыан иннинэ сынньанар кыах баар кэмигэр сөп түбэһиннэриллибитэ. Былатыан Ойуунускай Ыһыах сылгы уонна дэлэй бырааһынньыгын быһыытынан быһаарбыта. Бырааһынньык төрүтэ Саха Сиригэр олохсуйбут култуура дьоруойа Эллэй аатын кытта ситимнээх.

Бырааһынньык кэмигэр Үрүҥ-Айыы-Тойоҥҥо уонна да атын Айыыларга хаана суох сиэртибэлээһин, күндүлээһин буолар (В. Трощанскай, Э. К. Пекарскай, Н. А. Алексеев). А. И. Гоголев Ыһыаҕы сүгүрүйүү бырааһынньыгын быһыытынан күн, халлаан, сир холбоһуутун курдук көрбүтэ. Эмиэ ити кэмҥэ чинчийээччилэр И. А. Худяков, П. С. Софронеев уонна С. И. Николаев санааларынан Ыһыах Саҥа дьыл бырааһынньыгын быһыытынан көрүллүөхтээх. Сорох чинчийээччилэр этэллэринэн ыһыах Саҥа сылы көрсүү бырааһынньыга буолбатах — күнү көрсүү, Үөһээҥҥи Үрүҥ Айыылар сиргэ саамай чугаһаан турар кэмнэригэр түбэһиннэрэн, Үөһээҥҥи Айыыларга сүгүрүйүү итэҕэл күнэ дииллэр.

Оhуохай

Бырааһынньык үгэһэ уонна сиэрэ-туома

Бырааһынньыгы ыытарга түһүлгэҕэ аналлаах киэҥ нэлэмэн уонна анал бэлэмнээх сирдээх кэрэ миэстэлэр талыллаллар. Түһүлгэ аттыгар кымыс кутар иһит туруоруллар. Илиҥҥи өттүгэр бииртэн түөрткэ дылы сэргэ олохтонор.

Бырааһынньык кыттыылаахтара үгэс буолбут бырааһынньыктыы таҥастаах кэлиэхтээхтэр, дьахтар үрүҥ көмүс киэргэллэрин кэтэр.

Ыһыах сүрүн элэмиэнэ саха оһуохайа, олох эйгэтин көрдөрөр төгүрүк үҥкүү буолар. Оһуохайга ыытааччы (оһуохайдьыт) баар, ол иһигэр тулалыыр эйгэҕэ анаабыт ырыаларын толоруу, хайҕалы үөскэтэр. Былыр бу үҥкүү сарсыардааҥҥа диэри салҕанан барыан сөбө. Ардыгар улахан уустар оһуохайы үс күнү, үс түүнү устата тэрийэллэрэ.

2012 сыллаахха саха национальнай бырааһынньыгар ордук элбэх киһи оһуохайы тэҥҥэ толорбуттарын иһин Гиннесс рекорда олохтоммута. Муҥутуур ситиһии тэрээһинэ «Туймаада Ыһыаҕа» комплекс сиригэр буолан ааспыта.

Гиннес рекордугар киирбит оһуохай. 2012 сыл

Ыһыах бырааһынньыгын чэрчитинэн саха норуотун өй-санаа баайын, култуура элэмиэннэрин көрдөрөр араас күрэхтэһиилэр ыытыллаллар. Олор истэригэр олоҥхоһуттар уонна тойуксуттар күрэхтэһиилэрэ, ону тэҥэ национальнай спорт көрүҥнэрэ: хапсаҕай, мас тардыһыыта, оҕунан ытыы, сүүрүү, ыстаныы, тааһы көтөҕүү уонна ат сүүрдүүтэ.

Ыытыллар сирдэр уонна кииннэр

Бырааһынньык Саха Өрөспүүбүлүкэтин бары нэһилиэнньэлээх пууннарыгар, ону тэҥэ Арассыыйа кэккэ куораттарыгар (Москва, Санкт-Петербург уо. д. а.) уонна саха диаспоратын бэрэстэбиитэллэрэ олорор тас дойдуларга (Казахстаан, Турция, Сербия, Саҥа Зеландия, Дьоппуон, Кытай) ыытыллар. 2025 сыллаахха Монголияҕа «Ысыах Мира — 2025» диэн тас дойдуларга олорор сахалары түмэр ыһыах ааспыта.

1990-с сылларга Саха өрөспүүбүлүкэтин сүрүн Ыһыаҕын миэстэтинэн Үс Хатыҥ сирэ буолбута. 2005 сылтан Саха сирин бырабыытылстыбатын уурааҕынан Үс Хатыҥ Ытык Сир ситимигэр киирэр.

Түбэлтэлэр

Олоҥхо Ыһыаҕар сүһүрдүү (2025)

2025 сыл от ыйыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи бырааһынньыгын Олоҥхо Ыһыаҕын кэнниттэн, Нүөрүҥгүрүулууһугар сальмонеллёз ыарыыта тарҕаммыта бэлиэтэммитэ. СМИ суруйарынан, ыарыы маассабай тэрээһин кэмигэр биэриллэр көтөр этин сиэммитин кытта сибээстээх. Эмсэҕэлээбиттэр пюрелаах куурусса котлеттарын сиэбиттэрин бэлиэтээбиттэрэ.

Уопсайа 50-тан тахса киһи өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыттан мэдэссиинэскэй көмөнү көрдөөбүтэ, эмсэҕэлээбиттэртэн сорохторо Таатта улууһун Ытык-Күөл сэлиэнньэтигэр уонна Дьокуускай куоракка баар инфекционнай салааларга киирбиттэрэ. Эмсэҕэлээбиттэргэ тэрээһини сырдатар суруналыыстар, ону тэҥэ волонтердар, күрэхтэһии судьуйалара уонна тэрээһини тэрийиигэ атын кыттааччылар киирдилэр. Кинилэргэ оскуола аһыыр сиригэр уонна кафеларга аһылык оҥоһуллубута.

РФ СӨ Силиэстийэлиир кэмитиэтэ быһылаан туһунан процессуальнай бэрэбиэркэни тэрийбитэ. Ону таһынан, бэрэбиэркэни Роспотребнадзор саҕалаабыта. Бырааһынньыкка анаммыт полуфабрикат эт бородууксуйатын хааччыйбыт хампаанньа урут бородууксуйатыгар сальмонелланы булбуттарын иһин административнай эппиэтинэскэ тиэрдэммитэ диэн СМИ иһитиннэрбиттэрэ.

Быһаарыылар

Сигэлэр

• Список литературы о празднике Ысыах на сайте «Орто Дойду» Архивная копия от 28 Балаҕан ыйын 2007 на Wayback Machine
• Журнал «ИЛИН», № 3 (50), 2006 [/*http://ilin-yakutsk.narod.ru/2006-3/2006-3.htm*/ http://ilin-yakutsk.narod.ru/2006-3/04.htm] Содержит посвящённые Ысыаху статьи Е. Н. Романовой и других авторов.

Литэрэтиирэ

• Гоголев А. И. Историческая этнография якутов. — Якутск: ЯГУ, 1980. — 180 с.
• Илларионов В. В. Олоҥхо - ыһыах - оһуокай: саха төрүт культуратын харыстааһын сөргүтүү уонна үйэтитии проблемалара. — Дьокуускай: РНА СС ГЧ уо. ХААНПИ, 2011. — 264 с.
• Романова Е. Н. Якутский праздник Ысыах: истоки и представления. — Новосибирск: Наука, 1994. — 160 с. — ISBN 5-02-03714-9
• Эргис Г. У. Очерки по якутскому фольклору. — Москва: Наука, 1974. — 402 с.
• Людям о людях. Лица Якутии. Республиканская газета, № 1, 23 июня 2007 г.