Саҥа дьыллааҕы остуол
Саҥа дьыллааҕы остуол — үксүн дойдуларга Саҥа дьыл киэһэтин атрибута буолар, омук үгэһинэн, олорор дойдутунан уонна эрэгийиэнинэн улахан уратылаах.
Саҥа дьылы бэлиэтээһин сылы ааҕыынан, үгэс буолбут көр-нарынан, үгэстэринэн, таҥаһынан, ону тэҥэ бырааһынньыктааҕы ас наборунан уратыланыан сөп[1]. Индуистскай, кытай, копт, дьэбириэй уонна ислам халандаардарыгар Саҥа дьылы григорианскай халандаарынан бэлиэтээбэттэр, оттон Саҥа дьыл остуола ханна баҕарар араастаһар. Хомуллар, судургу, үгэс буолбут, амтаннаах, вегетарианскай эбэтэр атын буолуон сөп; барбекюга бэлэмнэммит аһылыктартан, араас пиццалартан турар буолуон сөп; ыалдьыттар аҕалбыт астара (потлак, ааҥл. potlak) уо. д. а.
Устуоруйа
Саҥа дьыллааҕы остуол устуоруйата олохтоох үгэстэри кытта быстыспат ситимнээх. XIX үйэҕэ Европа үгүс дойдуларыгар «сон анныгар сельдь» салаты санатар састааптаах салааттар тарҕаммыттара. Балык чэпчэки сыаналаах этэ уонна дьадаҥы ремесленниктар уонна бааһынайдар атыылаһыахтарын сөптөрө этэ, оҕоруот аһынан эбэн. Норвежскай сельдь салаатын рецебэ 1845 сыллаахха ааҥыл кулинарнай кинигэҕэ баар. Германияҕа итинник салааты атын ингредиеннэрдээх оҥороллоро, уонна аһылыгы тумата суох аһаталлара. Арассыыйаҕа салааттар XIX үйэ иккис аҥаарыгар биир тэҥ ингредиеннэрдээх үөскээбиттэрэ: буспут хортуоппуй, балык, сүбүөкүлэ уонна моркуоп[2].
Арассыыйаҕа Эргэ Саҥа дьылы бэлиэтиир үгэс баар буоллаҕына, САӨ устуоруйа түгэнин кытта ситимнээх иккис саҥа дьылы бэлиэтииллэр — сыл устата бырааһынньыктара уонна сынньалаҥнара суох кулуттарга соҕотох сынньалаҥ күнэ. Тохсунньу 2 күнүгэр сынньаныахтарын сөп этэ, үлэлээбэккэ, бу күн бырааһынньыктааҕы остуол туруоран, аймахтарыгар ыалдьыттаан, куорат, сэлиэнньэ уулуссаларыгар ырыанан батталлары утары бырачыастыыллара. Кэм ааһара, үгэс кэҥээн, бүгүн, тохсунньу 2 күнүгэр, 13 тыһ. тахса кыттааччы өҥнөөх таҥастаах, ырыа ыллыыр, Кейптаун уулуссаларынан зонтиктаах, свистоктаах уонна да атын тэриллээх параад барар[3].
Саҥа дьыллааҕы меню
Үгэстэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Ыраахтааҕы Арассыыйатыгар ыһаарыламмыт сибиинньэ Саҥа Дьыл остуолугар кэскиллээх буолуу уонна үүнүүлээх бэлиэтин быһыытынан сүрүн миэстэни ылар этэ (кыаммат ыаллартан ураты), тоҕо диэтэххэ, саҥа дьылга киһи көтөрү сиэтэҕинэ дьол көтөн барыан сөп диэн санаа баара. Итэҕэл XIX үйэ ортотугар, остуолларга дьаабылакалаах хаас уонна көтөр баар буолбутугар, сүппүтэ.
Сэбиэскэй кэмҥэ Саҥа дьыл остуолугар үгэс быһыытынан шампанскай, салааттар: винегрет, «Оливье», сон анныгар сельдь, тумалаах балык, дыраһааҥка уонна да атын. Фруктаттан мандариннар уонна дьаабылакалар, десерт быһыытынан — барыанньа уонна араас кэмпиэт. Кууруссаттан, кустан, кроликтан, индейкаттан, хаастан араас астары, араас закускалары (халбаһыы, сыыр, кыһыл искэх), ону таһынан бырааһынньыктааҕы торт бэлэмнииллэрэ. Сорох аһылык Саҥа дьыл остуолугар католическай ороһуоспа аһылыгын кытта тэҥнээн тахсыбыттара — католическай бырааһынньыгы бэлиэтиир дьон ахсаана элбээн истэҕин аайы. Атыттар, холобур, «сон анныгар сельдь» кэлин, 1970-с сыллар ортолоругар, айыллыбыттара[4].
Сэбиэскэй былаас кэнниттэн атын эттээх аһылыктар эбиллибиттэрэ, ол курдук аныгы маҕаһыыннарга баар ингредиеннэр уонна бородууксуйалар баайдарын көрдөрөр французскай эт уонна атын салааттар. Саҥа дьыллааҕы остуолга арыгылаах, гаазтаах уонна гааһа суох утах, фрукта, араас минньигэс ас туруоруллар. Элбэх ыал хаһаайкалара дыраһааҥка бэлэмнииллэр уонна дьиэҕэ оҥоһуллубут пельмени оҥороллор.
Арассыыйа норуоттара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Түүрдэр уонна Кавказ омуктара икки халандаар бырааһынньыгы бэлиэтииллэр уонна бырааһынньык остуолун иккитэ бэлэмнииллэр: Саҥа дьылга уонна Наурузка — кулун тутар бүтүүтүгэр дьиэ кэргэнинэн, аймахтарынан, ыалдьыттарын кытта бэлиэтииллэр. Бырааһынньык остуолугар бешбармак, эдэр бараан этиттэн оҥоһуллубут хойуу миин, чечевицаттан лапшаа, губадия, урама, чак-чак уонна да атын ас баар.
Бүрээттэр, тывалар уонна калмыыктар да Саҥа дьыл остуолун иккитэ бэлэмнииллэр: тохсунньу 1 күнүгэр уонна олунньуга — Цаган Сар (Сагаан Сар, Үрүҥ Ый) бырааһынньыгар, «борцоктары» (кыыллар уонна иһит-хомуос — кур, үүн быһыытынан буһарыллар) үгэс буолбут пончиктары астыыллар.
Ненецтэр эмиэ икки саҥа дьыллаахтар — кыһын (сэтинньигэ) уонна сайыҥҥы (бэс ыйыгар). Саха Сиригэр Ыһыах хас да күн устата бэлиэтэнэр, уоту уматаллар, элбэх эт, балык, минньигэс ас астыыллар, оһуохайдыыллар, ырыа ылланар, үҥкүүлүүллэр[5].
Карелияҕа сюндум бырааһынньыгар Саҥа дьыллааҕы остуол пряженай бөрүөк, кэлтэһэттэн хааһы уонна эбиэстэн билиинэтэ суох бүппэт.
Эбэҥкилэр «Мучун» (сир саҥардыллар кэмин) бэлиэтииллэр, нганасаннар полярнай түүн бүппүтүн — тохсунньу бүтэһик күннэрин, олунньу саҕаланыытын бэлиэтииллэр; Ненец бырааһынньыга — күнү көрсүһүү; Энецтэр (200-тэн тахса киһи) Саҥа дьылы бэлиэтээбэттэр; кулун тутар бүтүүтүгэр ыраастааһын сиэрдээх-туомнаах бырааһынньыгы, «Ко Позу» («Хатыҥ сурук») ыыталлар, хас биирдии кыттааччы таба этин ылар. Саҥа дьыл остуолугар сэвэн диэн сиэргэ аналлаах аһылык туруоруллааччы — буспут уонна кыратык кырбаммыт ыыраахтаах туйахтаахтар эттэрин эбэтэр эһэ сыалаах этин (2 остолобуой ньуоскаттан элбэҕэ суох), тоҥ балыгы кыһаллара, балык аһылыктары, искэхтээх лэпиэскэ, араас отонноох приправалар, тоҥ үүккэ отоннор эбиллибиттэрин туруоруллааччылар[6].
Халымаҕа (Уһук Илин, Магадан уобалаһа) олорор эбэҥкилэр Хэбдэнек (үөрүү) диэн саҥа дьылы сайыҥҥы күн туруутугар көрсөллөр.
Дулгааннар полярнай түүн кэнниттэн күн тахсарын — сарсыарда 5 чаастан саҕаланар Хэйро бырааһынньыгын бэлиэтииллэрэ.
Помордар балаҕан ыйын 14 күнүгэр буолар Саҥа дьыл бырааһынньыгын (былыргы стилинэн) бэлиэтииллэрэ[7]. Балаҕан ыйыгар Маргаритинскай дьаарбаҥка ааһара[8], аныгы Арассыыйаҕа 2001 сыл балаҕан ыйыгар чөлүгэр түспүтэ[9]. Аныгы кэмҥэ Архангельскайга сайыны атаарар уонна Саҥа дьылы көрсүү күһүҥҥү бырааһынньыга балаҕан ыйын 14 күнүгэр буолар уонна Поморскай Саҥа дьыл диэн ааттанар[10][11][12]. Саҥа дьылга помордар XVIII үйэ саҕаланыытыттан биллэр[13], үгэс буолбут аһылыгы — кырааскаламмыт глазурьдаах арыылаах тиэстэттэн оҥоһуллубут хаптаҕар бирээнньиктэри — «козулилары» (аатын дэриэбинэ барыллара: «рогушки», «коровки», «козульки», «баранки») буһараллара. Аата форманы кытта ситимнээх — сүрүннээн сүөһү статуэткаларын көрүҥүнэн буһараллара. Бирээнньиктэр төрөөһүн бэлиэлэрэ уонна сирэйдээһиннэрэ этилэр: төһөнөн элбэх бирээнньик да, соччонон дьиэҕэ баар сүөһү уонна сүөһү оҕото доруобай буолуо. Үгэс хас биирдии ыалга тутуһуллан, 1960-с сылларга архангельскай бирээнньик көрүҥүнэн сөргүтүллүбүтэ. Соломбала аатырбыт уус К. И. Карамзина бирээнньиктэри Судаарыстыбынна устуоруйа музей быыстапкаларыгар туруоруллубуттара (1960—1970 сс.), «Русский пряник» сиэрийэҕэ (1971) уус-уран аккырыыккаларга ойууламмыттара. Билигин Архангельскайга сыл аайы ыытыллар «Чудо северного пряника» диэн быыстапка үлэлии турар[14].
Үөрүүлээх остуолга помордар тресканы араас үүттээх, чөчөгөйү уонна арыыны кытта воложтары (соустары) биэрэллэрэ, ону тэҥэ Үрүҥ байҕал мидияларын, подиньеҕа (сүөгэй уута) шаньгилары, балыктаах бүрүөктэри уонна отонноох утаҕы кёжы астыыллара[15][16]. Пертомин истиилинэн балык миинин бэлэмнииллэрэ[17], бирээнньиктэн ураты шаньгалары, араас истээх бүрүөктэри, колобтары уонна «калиткалары» астыыллара[18].
ССРС саҕана хотугу омуктар сэбиэскэй бырааһынньыктары ылынар буолбуттара — Саҥа дьылга Хоту дойду омуктара бары бырааһынньыктааҕы остуол туруоран, үгэс буолбут оливье салаатын уонна торту эбэн, национальнай аһылыгы астыыллар[19].
Ыстатыыстыка[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Саҥа дьыллааҕы остуолга ороскуоттары Росстат[20][21], ону тэҥэ РФ субъектарын сорох эрэгийиэннээҕи статистическай сулууспалара үөрэтэр предметтэринэн буолаллар[22].
2024 сылга Саҥа дьылга түөрт киһилээх бырааһынньыктааҕы остуолга ас набора ортотунан 9,1 тыһ. Ведомстволар икки ардыларынааҕы биир кэлим информационнай-статистическэй систиэмэ (ЕМИСС) көрдөрөрүнэн, сыана былырыыҥҥытааҕар 13,5 % үрдээбитэ[23]. ДРТ ыйытыытын быһыытынан, 2024 сылга Арассыыйа олохтоохторо Саҥа дьыллааҕы бырааһынньыктарга ортотунан 30,1 тыһ. солкуобай барыахтара. Респонденнар бүддьүөттэриттэн 44 % Саҥа дьыллааҕы остуолга, 40 % бэлэххэ, 16 % аралдьыйыыга анаан ыыталлар[24].
Европа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Данияҕа Саҥа дьыллааҕы үгэс буолбут остуол аһылыктара өй-санаа уонна эт-хаан күүһүн бэлиэтиир фасоль уонна горох, ону тэҥэ таптал уонна кэрэ бэлиэтин дьаабылака буолаллар.
Францияҕа бырааһынньыктааҕы остуолга трюфель, индейка уонна фуа-гра, ону тэҥэ элбэх атын аһылыктары, минньигэһи уонна сыыры десерка туруораллар[25][26].
Албанияҕа үгэс буолбут биһилэх көрүҥнээх бөрүөк астыыллар уонна хардаҕаһы уоттууллар.
Польшаҕа Саҥа дьылы оҕуруот астаах эбэтэр тэллэйдээх миининэн, хааһынан уонна балыгынан бэлиэтииллэр[27].
Чиэхийэҕэ үгэс буолбут аһылыктарынан перловка эбэтэр пшенка, ону тэҥэ дьаабылакалаах штрудель буолаллар[27].
Сербияҕа Саҥа дьыл остуолугар сүрүн аһылык — үүттээх сибиинньэ[27].
Италияҕа чечевицаны (баайы-дуолу бэлиэтиир) сибиинньэ халбаһыытын кытта, лазаньяны, балыгы уонна муора аһылыгын буһараллар[28].
Испанияҕа Саҥа дьыллааҕы үгэс буолбут аһылыктарга муора аһыттан оҥоһуллубут сокуускалар, хамон, сыырдар, рис пудинга уонна кондитерскай оҥоһуктар киирэллэр[29].
Грецияҕа бырааһынньыктааҕы остуолга Василопита диэн ойуулаах тиэстэлээх, отонноох уонна эриэхэлээх бөрүөк ирдэнэр[30].
Улуу Британияҕа үгэс буолбут ас: оҕуруот астаах фаршированнай индейка уонна десертка пудинг[31].
Швецияҕа Саҥа дьыллааҕы остуолу туруорар үгэс суох, бырааһынньыгы дьон уулуссаларга уонна болуоссаттарга көрсөр[32].
Азия дойдулара
Кытайга Саҥа дьылга куурусса этин, балыгы уонна соевай иэдьэгэйи астыыр үгэстээхтэр. Дойду хоту өттүгэр пельмени сиир үгэстээхтэр, соҕуруу өттүгэр — «няньгао» (сыстыган ристэн оҥоһуллубут ломтиктар)[33].
Дьоппуоҥҥа Саҥа дьыл остуолугар уһун лапса, байҕал хаппыыстата, боб уонна буспут балык, ону тэҥэ моти — үгэс буолбут буспут эбэтэр ыһаарыламмыт сыстыган ристэн пастаҕа мэлийиллибит лэпиэскэ биэрэллэр[27].
Шри-Ланкаҕа кирибат бырааһынньыктааҕы остуолга ирдэнэр аһылык буолар. Национальнай аһылык, атын аһылыктартан ытыктабыллаах: сиэр-туом кэмигэр, ол иһигэр төрөөбүт күннэргэ, Саҥа дьылга уонна итэҕэл бырааһынньыктарыгар биэриллэр[34].
Вьетнамҥа бырааһынньыктааҕы астары ристэн уонна эттэн оҥороллор.
Непалга Саҥа дьылы муус устар ый ортотугар Бискет Джатра бырааһынньыгы бэлиэтииллэр. Остуолга Индия уонна Тибет үгэс буолбут аһылыктарын туруоруллар[31].
АХШ
АХШ-ҕа Саҥа дьыллааҕы сүрүн аһылыгынан фаршированнай индейка буолар[27].
Австралия
Австралияҕа Саҥа дьылга аналлаах ас суох. Олохтоохтор грилгэ барбекю, стейк уонна сосиска бэлэмнииллэр[30].
Кинематографка уонна култуураҕа
Саҥа дьыллааҕы остуолтан аһылык киинэҕэ, тэлэбиидэнньэҕэ уонна массовай култуураҕа көстөр. «Олох оонньооһунунан, эбэтэр Чэпчэки паарынан!» диэн киинэттэн «Бу эһиги тумалаах балыккыт куһаҕанай!» диэн этии ох тыл буолбута[35][36].
Владимир Гиляровскай «Москва и москвичи» диэн кинигэтигэр «На трубе» диэн баска салааты үйэппитэ: «Бэйэтэ айбыт „Оливье салатынан“ биллибит француз шеф-повара Оливье киэһээҥҥи аһылыгы бэлэмниирэ ураты шиктээх этэ, ол суоҕа эбиэт эбиэтинэн ааҕыллыбатаҕа этэ, кини ол кистэлэҥин арыйбатаҕа»[37].
Галерея
Быһаарыылар
- ↑ New Year's traditions: How do people celebrate the new year around the world? (англ.). bbc.co.uk. Дата обращения: 23 Сэтинньи 2022.
- ↑ Селедка под шубой: история праздничного салата . www.culture.ru. Дата обращения: 29 Сэтинньи 2022.
- ↑ New Year's Day in South Africa (англ.). Time and Date AS. Дата обращения: 29 Сэтинньи 2022.
- ↑ История и рецепт знаменитого салата . ntv.ru. Дата обращения: 29 Сэтинньи 2022.
- ↑ Таймыр: Новый год у коренных народов Севера . dudinka.city.online. Дата обращения: 29 Сэтинньи 2022.
- ↑ Старцев А. Ф. Традиционная культура и питание дальневосточных эвенков в прошлом и настоящем // Россия и АТР : Научный журнал. — 2010. — № 1. — С. 60—69. — ISSN 1026-8804.
- ↑ Новогодние традиции народов России: поморы . Звезда Алтая. Дата обращения: 1 Ахсынньы 2022.
- ↑ Архангелогородская (Воздвиженская, Маргаритинская ярмарка), также Маргаритинская ярмарка, первую международная российская ярмарка . Администрация ГО "Город Архангельск". Дата обращения: 1 Ахсынньы 2022.
- ↑ Анатолий Беднов. Маркиз и Маргарита, или Как военный губернатор ярмарке имя дал . pastar.ru. Дата обращения: 1 Ахсынньы 2022.
- ↑ Маргаритинская ярмарка . Управление развития туризма министерства культуры Архангельской области. Дата обращения: 1 Ахсынньы 2022.
- ↑ Маргаритинская ярмарка . Архангельская областная научная библиотека им. Н. А. Добролюбова. Дата обращения: 1 Ахсынньы 2022.
- ↑ Анатолий Беднов. Архангельский общественник: Поморский Новый год объединяет людей . Дата обращения: 1 Ахсынньы 2022.
- ↑ Ирина Скалина. Зима в Архангельске пахнет пряниками . ТАСС. Дата обращения: 1 Ахсынньы 2022.
- ↑ Н. Филева Архангельские козули. — Архангельский государственный музей деревянного зодчества. — Архангельск: Издательский центр АГМА, 1999. — P. [16—23] (col. 26). — (Народные ремесла русского Севера).
- ↑ Игорь Соколов. Парадоксы поморского питания . Кириллица. Дата обращения: 29 Сэтинньи 2022.
- ↑ Поморская кухня: блюда, секреты . Этнопарк. Дата обращения: 29 Сэтинньи 2022.
- ↑ Татьяна Буторина. Суровые русские викинги, рыболовы, первые путешественники – кто такие поморы . ФедералПресс. Дата обращения: 1 Ахсынньы 2022.
- ↑ Людмила Черёмухина. Старинный поморский Новый год . Двина Сегодня. Дата обращения: 1 Ахсынньы 2022.
- ↑ Алексей Черенков, Полина Петренко, Алена Скользина. Дед Мороз к ним не придет . Дата обращения: 29 Сэтинньи 2022.
- ↑ В Росстате оценили стоимость новогоднего оливье . lenta.ru. Дата обращения: 29 Сэтинньи 2022.
- ↑ Росстат: Новогодний стол россиян подорожает почти на 8 % . www.mn.ru. Дата обращения: 29 Сэтинньи 2022.
- ↑ Воронеж оказался на 16-м месте в рейтинге стоимости салата «Оливье» . moe-online.ru. Дата обращения: 29 Сэтинньи 2022.
- ↑ "Cредняя стоимость продуктов для новогоднего стола составила 9,1 тыс. рублей". https://aif.ru/society/crednyaya-stoimost-produktov-dlya-novogodnego-stola-sostavila-9-1-tys-rubley. Retrieved on 2024-12-01.
- ↑ На празднование Нового года большинство россиян планируют потратить до 30 тыс. рублей | Эксперт . Эксперт. Дата обращения: 4 Ахсынньы 2024.
- ↑ Les traditions du réveillon du Nouvel An en France (фр.). Ambassade de France à Copenhague. Дата обращения: 23 Сэтинньи 2018. Архивировано 25 Сэтинньи 2018 года.
- ↑ Ava Laboy Capo, 2013, с. 52
- ↑ 1 2 3 4 5 "Праздник с любимым вкусом Какими блюдами встречают Новый год в разных странах мира". 2024-11-13. https://lenta.ru/articles/2015/12/23/newyearfood/. Retrieved on 2024-11-13.
- ↑ "Новогодние рецепты. Что едят в Европе, чтобы разбогатеть". 2020-12-25. https://ria.ru/20201225/retsepty-1590721301.html?ysclid=m3g97ape8k562930124. Retrieved on 2024-11-13.
- ↑ "Новый год в Испании: традиции, меню, подарки". 2021-12-15. https://www.kommersant.ru/doc/5130247?ysclid=m3g9a6k027200587122. Retrieved on 2024-11-13.
- ↑ 1 2 "Съесть 12 виноградин в красном белье: как отмечают Новый год в разных странах". https://www.vokrugsveta.ru/articles/novyi-god-k-nam-mchitsya-tradicii-ukrasheniya-domov-i-stoly-v-raznykh-stranakh-mira-id702273/. Retrieved on 2024-11-13.
- ↑ 1 2 Ирина Бадешко. 13 традиционных блюд, которые обязательно появятся на столах разных стран мира Источник: https://travelask.ru/blog/posts/5183-13-traditsionnyh-blyud-kotorye-obyazatelno-poyavyatsya-na-st . Дата обращения: 13 Сэтинньи 2024.
- ↑ Интересные новогодние традиции разных стран и народов мира . 7dach.ru. Дата обращения: 29 Сэтинньи 2022.
- ↑ "Китайский Новый год". 2024-02-10. https://ria.ru/20240210/kitayskiy_novyy_god-1926486995.html?ysclid=m3g91h7e7h37214052. Retrieved on 2024-11-13.
- ↑ Национальная кухня Шри-Ланки . nativa.ru. Дата обращения: 29 Сэтинньи 2022.
- ↑ Готовим заливную рыбу на Новый год . www.foodestet.ru. Дата обращения: 29 Сэтинньи 2022.
- ↑ Это вкусная-вкусная заливная рыба . www.woman.ru. Дата обращения: 29 Сэтинньи 2022.
- ↑ Ксения Карпова. Девять интересных фактов об оливье . teleprogramma.pro. Дата обращения: 30 Сэтинньи 2022.