Владимир Путин

Владимир Владимирович Путин
4-й Арассыыйа Федерациятын бэрэсидьиэнэ
с 2012 ыам ыйын 7 күнэ
Бырабыытылыстыба баһылыга	Виктор Зубков (2012, э. т.) Дмитрий Медведев (2012—2020) Михаил Мишустин (2020 сылтан) Андрей Белоусов (2020, э. т.)
Иннинээҕи киһи	Дмитрий Медведев
2-й Арассыыйа Федерациятын бэрэсидьиэнэ
(э. т. 1999 ахсынньы 31 күнэ — 2000 ыам ыйын 7 күнэ) 2000 ыам ыйын 7 мая — 2008 ыам ыйын 7 күнэ
Бырабыытылыстыба баһылыга	Михаил Касьянов (2000—2004) Виктор Христенко (2004, э. т.) Михаил Фрадков (2004—2007) Виктор Зубков (2007—2008)
Иннинээҕи киһи	Борис Ельцин
Утумнааччы	Дмитрий Медведев
Арассыыйа Судаарыстыбыннай сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ
с 2012 ыам ыйын 7 күнэ
Иннинээҕи киһи	Дмитрий Медведев
2000 сэтинньи 22 күнэ — 2008 ыам ыйын 7 күнэ
Иннинээҕи киһи	дуоһунас олохтоммута
Утумнааччы	Дмитрий Медведев
Арассыыйа Бырабыытылыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ
2008 ыам ыйын 8 күнэ — 2012 ыам ыйын 7 күнэ
Президент	Дмитрий Медведев
Иннинээҕи киһи	Виктор Зубков
Утумнааччы	Виктор Зубков (э. т.) Дмитрий Медведев
(э. т. 1999 атырдьах ыйын 9—16 күннэрэ) 1999 атырдьах ыйын 16 күнэ — 2000 ыам ыйын 7 күнэ
Президент	Борис Ельцин бэйэтэ (э. т.)
Иннинээҕи киһи	Сергей Степашин
Утумнааччы	Михаил Касьянов
Союзнай судаарыстыба Миниистирдэр Сэбиэттэрин Бэрэссэдээтэлэ
2008 ыам ыйын 27 күнэ — 2012 от ыйн 18 күнэ
Иннинээҕи киһи	Виктор Зубков
Утумнааччы	Дмитрий Медведев
«Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа бэрэссэдээтэлэ
2008 ыам ыйын 7 күнэ — 2012 ыам ыйын 26 күнэ
Иннинээҕи киһи	Борис Грызлов
Утумнааччы	Дмитрий Медведев
СНГ судаарыстыбалар баһылыктарын Сэбиэттэрин Бэрэссэдээтэлэ
тохсунньу 1 күнэ — 2017 ахсынньы 31 күнэ
Иннинээҕи киһи	Алмазбек Атамбаев
Утумнааччы	Эмомали Рахмон
2004 балаҕан ыйын 16 күнэ — 2006 ыам ыйын 20 күнэ
Иннинээҕи киһи	Леонид Кучма
Утумнааччы	Нурсултан Назарбаев
2000 тохсунньу 25 күнэ — 2003 тохсунньу 29 күнэ
Иннинээҕи киһи	Борис Ельцин
Утумнааччы	Леонид Кучма
Арассыыйа Куттал суох буолуутун Сэбиэтин Сэкэрэтээрэ
кулун тутар 29 күнэ — 1999 атырдьах ыйын 9 күнэ
Президент	Борис Ельцин
Иннинээҕи киһи	Николай Бордюжа
Утумнааччы	[Сергей Иванов
Арассыыйа ФСБ дириэктэрэ
1998 от ыйын 25 күнэ — 1999 атырдьах ыйын 9 күнэ
Президент	Борис Ельцин
Иннинээҕи киһи	Николай Ковалёв
Утумнааччы	Николай Патрушев
Төрөөбүтэ	7 алтынньы 1952({{padleft:1952|4|0}}-{{padleft:10|2|0}}-{{padleft:7|2|0}}) (72 саастаах) Ленинград, ССРС
Ууһа	Путиннар
Аҕата	Владимир Спиридонович Путин
Ийэтэ	Мария Ивановна Путина
Кэргэн	Людмила Путина (Шкребнева) (1983—2013)
Оҕолоро	Мария (1985), Екатерина (1986)
Партия	КПСС (1975—1991) Наш дом — Россия (1995—1999) Единство (1999—2001) Биир ньыгыл Арассыыйа (бэрэссэдээтэл, баартыйа чилиэнэ буотах, 2008—2012)
Үөрэҕэ	1. Ленинградскай судаарыстыбыннай университета 2. ССРС КГБ Үрдүкү оскуолата 3. Краснознамённай ССРС КГБ института
Учуонай истиэпэнэ	билимнэр хандьыдааттара (1997)
Идэ	юрист, разведчик, чиновник, бэлиитик
Деятельность	президентство, судаарыстыбыннай сулууспа, анал сулууспа
Итэҕэлгэ  сыһыана	православие
Автограф
Наҕараадалар	ССРС, Арассыыйа Федециятын уонна СНГ: конфессиональнай наҕараадалар: спортивнай сыбаанньалар: Атын судаарыстыбалар: наҕараада сэрии сэбэ:
Ситим-сир	kremlin.ru (президент.рф)
Байыаннай сулууспа
Сулууспа сыллара	1975—1991, 1998—1999
Киирсэр	ССРС ССРС → Арассыыйа Арассыыйа
Сэриилэр көрүҥнэрэ	ССРС КГБ→ Арассыыйа ФСБ→ Арассыыйа Сэбилэниилээх Күүстэрэ
Сыбаанньа	полковник (1999) Кылааснай чина: 1-ы кылаастаах Арассыыйа Федерациятын дьиҥнээх судаарыстыбыннай сүбэһитэ
Хамаандалаабыта	Арассыыйа Федерациятын Сэбилэниилээх күүстэрин Үрдүкү кылаабынай командующайа (1999 ахсынньы 31 күнэ — 2008 ыам ыйын 7 күнэ; 2012 ыам ыйын 7 күнүттэн)
Кыргыһыылар	Иккис чэчиэн сэриитэ Грузияҕа сэрии Арассыыйа уонна Украина байыаннай харсыһыыта Военная операция в Сирии ОДКБ дьайыыта Казахстааҥҥа
Үлэлиир миэстэтэ	Арассыыйа бэрэсидьиэнин дьаһалтата[d] Арассыыйа Федерациятын Бэрэсидьиэнин дьыалаларын салалтата[d] ССРС КГБ-тын бастакы сүрүн салалтата[d] Дойду көмүскэлин комитета
Биики Хааһахха миэдьийэ билэлэр

Владимир Владимирович Путин (1952, Алтынньы 7, Ленинград, ССРС) — Арассыыйа судаарыстыбаннай уонна политическай деятелэ. Арассыыйа Федерациятын бэрэсидьиэнэ, Арассыыйа Федерациятын Судаарыстыбыннай Сэбиэтин уонна Арассыыйа Федерациятын Куттала суох буолуутун Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ; Арассыыйа Федерациятын Сэбилэниилэх Күүстэрин Үрдүкү Главнокомандующая. Урут 2000 сыл ыам ыйын 7 күнүттэн 2008 сыл ыам ыйын 7 күнүгэр диэри уонна 1999—2000 бэрэсидьиэн дуоһунаһын толороро, эбиитин 2008—2012 сылларга Арассыыйа Федерациятын бырабыытылыстыба бэрэссэдээтэлин дуоһунаһын толороро. 2024 сыл кулун тутар 15—17 күннэр быыбардарын түмүктэринэн Арассыыйа бэрэсидьиэнин дуоһунаһыгар хат быыбардаммыта (76 277 708 киһи эбэтэр 87,28 % киниэхэ куоластаабыта).

Кини 1999 сыл ахсынньы 31 күнүгэр Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Борис Ельцин дуоһунаһыттан уурайбытын кэннэ, бэрэсидьиэн эбээһинэһин толорооччунан анаммытыгар судаарыстыба бастакы киһитэ буолбута. Бастаан Арассыыйа бэрэсидьиэнинэн 2000 сыллаахха кулун тутар 26 күнүгэр талыллыбыта, онтон 2004, 2012 уонна 2018 сылларга хаттаан талыллыбыта. 2012 сыллааҕы быыбар иннинэ бэрэсидьиэн болдьоҕо конституциянан 4 сылтан 6 сылга диэри уһатыллыбыта. РФ Төрүт Сокуонугар уларытыылар ылыллыбыттарын кэннэ, 2024 сыллаахха бэрэсидьиэн быыбарыгар хандьыдаат быһыытынан турар быраабы ылбыта.

Владимир Путин бастакы бэрэсидьиэн болдьоҕун кэмигэр, экэниэмикэ реформаларын уонна нефть уонна гаас сыаната биэс төгүл үрдээһинин кэнниттэн Арассыыйа экэниэмикэтэ сылга ортотунан 7 % улаатара. Кини салалтатынан Арассыыйа Иккис чэчиэн сэриитигэр кыайбыта.

2008 сылтан 2012 сылга диэри бэрэсидьиэн Дмитрий Медведев саҕана премьер-миниистир быһыытынан Путин аармыйа уонна полиция реформаларын салайбыта.

Төрүтэ

Тас ойуулар
	Владимир Путин с родителями перед отъездом в ГДР, 1985 год

Нэһилиэнньэ биэрэпиһин кэмигэр, кини этэринэн национальнаһа нуучча.

Аҕата — Владимир Спиридонович Путин (1911 олунньу 23 күнэ — 1999 атырдьах ыйын 2 күнэ) Тверь губерниятын Тверь уеһын Поминово дэриэбинитигэр төрөөбүтэ, 1933—1934 сылларга уу аннынааҕы флотка сулууспалаабыта, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. РККА-ҕа 1941 сыл бэс ыйыттан, Кыһыл аармыйа 86-с дивизия 330-с стрелковай полка байыаһа. 1941 сыл сэтинньи 17 күнүгэр Невскай пяточогу көмүскүүрүгэр хаҥас сотото уонна уллуҥаҕа осколоктан ыараханнык бааһырбыттара. Мэтээллэринэн наҕараадаламмыта: «Бойобуой өҥөлөрүн иһин», «Ленинград көмүскэлин иһин», «Германияны кыайыы иһин». 1941 сылтан ВКП(б) чилиэнэ. Сэрии кэннэ — И. Е. Егоров аатынан Ленинград вагоностроительнай заводун маастара. 1985 сылга 1-ы истиэпэннээх Аҕа дойду сэриитин уордьанынан наҕараадаламмыта.

Ийэтэ — Мария Ивановна Путина (төрөөбүтүнэн Шеломова) (1911 алтынньы 17 күнэ — 1998 от ыйын 6 күнэ) Тверь губерниятын Тверь уеһын Заречье дэриэбинэттэн этэ, онно Владимир Спиридоновичы кытта билсиспитэ. Заводка үлэлэлээбитэ, Ленинград блокадатын тыыннаах туораабыта. КБФ штаба «Ленинград көмүскэлин иһин» мэтээли иҥэрбитэ.

• 

  Аҕата — Владимир Спиридонович Путин

• 

  Ийэтэ — Мария Ивановна Путина (төрөөбүтүнэн Шеломова)

• 

  Владимир Путин ийэтин кытта. 1958 сыл от ыйа

Оҕо уонна эдэр сааһа

Владимир Путин аҕатын, сэрии бэтэрээнэ, хаартыскатын кытта Москваҕа «Өлбөт полк» хаамыыга, 2017 сыл ыам ыйын 9 күнэ

1952 сыл алтынньы 7 күнүгэр Ленинград куоракка Маяковскай уулусса В. Ф. Снегирёв ааттаах төрүүр дьиэтигэр төрөөбүтэ. Кини Спасо-Преображенском соборга сүрэхтэммитэ.

Владимир дьиэ кэргэҥҥэ үһүс уол этэ. Икки убайдара кини төрүөн иннинэ өлбүттэрэ: Альберт (Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланыан иннинэ өлбүтэ) уонна Виктор (1940—1942).

Путиннар дьиэ кэргэннэрэ Ленинградка Басков быстах туора уулуссатыгар (12 №-дээх дьиэ бэһис, үөһээ этээһигэр) коммунальнай квартираҕа биир хоско олорбуттара, Путин ССРС КГБ-тыгар үлэлиэр диэри бу квартираҕа олорбута. Тосно дачатыгар, оскуола оҕото Путин хоһугар, сэбиэскэй байыаннай разведканы төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ Ян Берзин мэтириэтэ баара. Путин бэрэсидьиэн буолан баран, оҕо эрдэҕиттэн разведчиктар тустарынан сэбиэскэй киинэлэргэ сөхтөрөрүн, судаарыстыбаннай куттал суох буолуутун уорганнарыгар үлэлиир ыра санаалааҕын эппитэ.

1960—1965 сылларга Путин 193 нүөмэрдээх аҕыс сыллаах оскуолаҕа үөрэммитэ, онтон 281 нүөмэрдээх орто оскуолаҕа (Технологическай институтка олоҕурбут химияҕа хайысхалаах анал оскуола) киирбитэ, ону 1970 сыллаахха бүтэрбитэ. Үөрэҕин бүтэрэн баран, 17 саастаах Владимир сулууспаҕа киирэр сыаллаах аан бастаан Ленинградка уонна Ленинградскай уобаласка ССРС КГБ дириэксийэтигэр Литейнайга сылдьыбыта, онно, сэһэргэһии кэнниттэн, Путиҥҥа бастаан үрдүк таһымнаах гуманитарнай үөрэҕи ыларга сүбэлэммитэ.

1964 сылтан «Труд» добровальнай спортивнай общество «Турбостроитель» спортивнай кулуубугар Анатолий Рахлин уонна Леонид Усвяцов тренердэргэ дзюдонан дьарыктанара. Атын Ленинград спортсменнарын кытта «Ленфильмҥа» устууга каскадер быһыытынан кыттыбыта, сэрии драматыгар «Ижорский батальон» уонна «Блокада» эпопэйга устубута.

1970 сылтан 1975 сылга диэри Ленинградтааҕы судаарыстыбаннай университет юридическай факультетын норуоттар икки ардыларынааҕы салаатыгар үөрэммитэ, онно ССКП кэккэтигэр киирбитэ. Үөрэнэр кэммэр аан бастаан Ленинградтааҕы ГУ доцена Анатолий Собчагы кытта билсибитим. Дипломнай үлэ тиэмэтэ «Принцип наиболее благоприятствуемой нации» (билим салайааччыта Л. Н. Галенская, аан дойдутааҕы быраап кафедрата).

Бырабыытылыстыба иннинэ карьерата

ССРС КГБ сулуусбата (1975—1991)

КГБ сотруднигын тус дьыалатыттан хаартыска

Ленинградтааҕы судаарыстыбаннай университет юридическай факультетын бүтэрэн, 1975 сыллаахха Госбезопасность кэмитиэтигэр үлэлии анаммыта. Ону кытта Охтаҕа («401 оскуола») оперативнай кадрдары бэлэмниир куурустары бутэрэн, ССРС КГБ территориальнай уорганнарын систематыгар младшай офицер (юстиция старшай лейтенана) идэтинэн аттестацияламмыта.

1977 сыл кэнниттэн ССРС КГБ Салайыы Ленинградка уонна Ленинградскай уобаласка силиэстийэлиир отделыгар контрразведкаҕа үлэлээбитэ. Путин үлэлиир сирэ «Улахан дьиэ» диэн ааттанар сиргэ этэ, 1979 сыллаахха КГБ Үрдүкү оскуолатыгар алта ыйдаах саҥалыы бэлэмнээһини бүтэрбитэ.

1984 сыллаахха юстиция майора сыбаанньалаах КГБ Кыһыл Знамя институтун биир сыллаах факультетыгар үөрэнэ ыытыллыбыта, ону 1985 сыллаахха «Внешняя разведка» идэлээх бүтэрбитэ. Путин сокуоннай да, сокуоннайа суох да разведкаҕа үөрэтиллибитэ. Үөрэх салаатын старостата этэ, ниэмэс тылын үөрэппитэ.

1991 сыл атырдьах ыйын 20 күнүгэр Ленинград баһылыга Собчак ГКЧП дьаһалын толорортон аккаастаммытыгар, оччолорго Собчагы кытта сылтан ордук үлэлээбит Путин КГБ-тан уурайыы туһунан дакылаат суруйбута; уурайыы ылыллыбыта.

Санкт-Петербургка үлэ

1990 сыл саас саҥатыттан Путин сүрүн официальнай үлэлиир сиринэн Ленинградтааҕы судаарыстыбаннай университет буолбута, онно ректор Станислав Меркурьев норуоттар икки ардыларынааҕы боппуруостарга көмөлөһөөччүтэ буолбута. Меркурьев кэлин Путины Собчакка сүбэлээбитэ.

1990 сыл ыам ыйыгар Собчак Ленинградтааҕы норуот депутаттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн талыллыбытын кэннэ сотору кэминэн Путин киниэхэ сүбэһит буолбута.

Собчак баһылыгынан талыллыбытын кэннэ, 1991 сыл бэс ыйын 28 күнүттэн бэрэссэдээтэл эбээһинэһин толорооччу, оттон от ыйын 15 күнүттэн Ленинград мэриятын тас сибээскэ кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ (1992 сыл ыам ыйын 16 күнүттэн, Санкт-Петербург). Тас сибээс кэмитиэтин таһынан, Путин оперативнай боппуруостарга баһылык хамыыһыйатын салайбыта.

Собчак 1993 сылтан тас дойдулар сырыыларыгар Путины солбуйааччытынан хаалларар буолбута.

Путин 1994 сыл кулун тутарыгар Санкт-Петербург бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччытынан анаммыта, тас сибээс кэмитиэтин салайааччытын дуоһунаһын хаалларбыта.

1996 сыл сайыныгар Собчак быыбарга хотторон баһылык дуоһунаһыттан барбыта, ол кэннэ Путин Санкт-Петербург мэриятыгар үлэтэ бүппүтэ.

Москваҕа үлэ (1996—1999)

1996 сыл атырдьах ыйыгар Собчак губернатор быыбарыгар хотторбутун кэннэ, Владимир Путин, бэйэтин ахтыытынан, өссө төгүл, 1991 сыл атырдьах ыйын путч күннэригэр курдук, таксист быһыытынан эбии үлэлээри былааннаабыта.

Сотору Путины Москваҕа бэрэсидьиэн дьыалаларыгар салаатын начаалынньыга Павел Бородин солбуйааччытынан үлэҕэ ыҥырбыттара. Манна кини юридическай салайыыны уонна тас дойдуга Арассыыйа баайын-дуолун дьаһайыыны хонтуруоллаабыта.

1997 сыл кулун тутар 26 күнүгэр Путин Арассыыйа бэрэсидьиэнин дьаһалтатын штабын салайааччытын солбуйааччынан — Арассыыйа Федерациятын бэрэсидьиэнин Сүрүн хонтуруоллуур салайыытын тойонунан анаммыта, бу дуоһунаска Алексей Кудрины солбуйбута.

Путин этэринэн, Сүрүн Хонтуруоллуур дириэксийэ оборона дьаһалын толорууга сыһыаннаах ыыппыт бэрэбиэркэ түмүгэ 1997 сыллаахха ыам ыйыгар Арассыыйа оборона миниистирэ Игорь Родионов дуоһунаһыттан уурайар биир төрүөтүнэн буолбута.

Арассыыйа Федерациятын Куттал суох буолуутун федеральнай сулууспатын дириэктэрэ Владимир Путин. 1998 сыл

1998 сыл ыам ыйын 25 күнүгэр В. Б. Юмашев көҕүлээһининэн Путин бэрэсидьиэн дьаһалтатыгар эрэгийиэннэри кытта үлэҕэ эппиэттиир бастакы солбуйааччытынан анаммыта. Кини дуоһунаһыгар ананар кэмигэр Кремльгэ биир саамай сабыдыаллаах киһинэн ааҕыллара.

1998 сыл от ыйын 25 күнүгэр Путин Арассыыйа Федерециятын Федеральнай куттал суох буолуутун сулууспатын дириэктэринэн анаммыта.

1999 сыл кулун тутар 26 күнүгэр Путин Арассыыйа Федерециятын Куттал суох буолуутун Сэбиэтин сэкирэтээрэ буолбута, ФСБ дириэктэрин дуоһунаһын хаалларбыта.

1999 сыл муус устар ыйыгар, Путин уонна ис дьыала миниистирэ Сергей Степашин салайааччылаах хамыыһыйа түмүктэригэр олоҕуран, Ельцин дьонун дьайыыларын бэрэбиэркэлиир генеральнай борокуруор Юрий Скуратов дуоһунаһыттан ууратыллыбыта.

1999 сыл ыам ыйын саҥатыгар Ельцин былааһы Путиҥҥа биэрэр туһунан быһаарыыны ылыммыта. Атырдьах ыйын 5 күнүгэр Путины кытта көрсүһүүгэ Ельцин кинини Арассыыйа бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлинэн аныан баҕарарын биллэрбитэ.

Бырабыытылыстыба бэрэссэдээтэлэ (атырдьах ыйа — ахсынньы 1999)

1999 сыл атырдьах ыйын 7 күнүгэр Басаев уонна Хаттаб салайааччылаах боевиктар Дагестаны саба түспүттэрэ, олохтоох радикальнай исламистар кинилэр өйөбүллэринэн Ботлих уонна Цумадинскай оройуоннар сорохторугар шариат сокуонун киллэрии туһунан биллэрбиттэрэ. Бу кимэн киирии, хас да сыанабыл быһыытынан, Путин Арассыыйа бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин дуоһунаһыгар ананарыгар төрүөтэ буолбута.

Бэрэсидьиэн Ельцин атырдьах ыйын 9 күнүгэр ФСБ дириэктэрэ Путины Арассыыйа Федерациятын бырабыыталыстыбатын бастакы солбуйааччынан уонна бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин толорооччунан Сергей Степашин оннугар анаабыта. Ол күн Ельцин тэлэбиидэнньэҕэ этиитигэр Путины салҕааччынан ааттаабыта.

Атырдьах ыйын 16 күнүгэр Путин Судаарыстыбыннай дума бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлинэн бигэргэтиллибитэ. Бу дуоһунаска Путин боевиктары утары эпэрээссийэни тэрийбитэ уонна салайбыта.

1999 сыл балаҕан ыйын Арассыыйаҕа улахан террористическай актар буолбуттара: Буйнакскайга, Москваҕа (Гурьянова уулуссаҕа уонна Каширское шоссеҕа) уонна Волгодонскайга элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр дэлби тэбиилэрэ, онно 300-тэн тахса киһи сиэртибэтэ буолбута.

Балаҕан ыйын 18 күнүгэр Чечня кыраныыссаларын Арассыыйа сэриилэрэ саппыттара. Алтынньы 1 күнүгэр Чечня Наурскай уонна Шелковскай оройуоннар территорияларыгар Ставропольскай кыраайтан уонна Дагестантан нуучча аармыйатын танковай биригээдэлэрэ киирбиттэрэ.

Судаарыстыбыннай дума быыбарын кэнниттэн Путин өйөөбүт «Биир сомоҕо буолуу» диэн саҥа бэлитиичэскэй хамсааһын 23,3 % куолаһы ылан, иккис миэстэҕэ таҕыспыта.

Бэрэсидьиэн эбээһиннэстэрин толорооччу (1999 ахсынньы 31 күнэ — 2000 ыам ыйын 7 күнэ)

1999 сыл ахсынньы 31 күнүгэр Ельцин болдьоҕун иннинэ уурайбытынан сибээстээн, Путин бэрэсидьиэн эбээһинэһин ылыммыта.

Путин эбээһиннэстэрин толорооччу быһыытынан илии баттааһыннаах бастакы судаарыстыбаннай акта «Арассыыйа Федерациятын боломуочуйатын толорорун тохтоппут Бэрэсидьиэнигэр уонна кини дьиэ кэргэнин чилиэннэригэр мэктиэлээһиннэр тустарынан» диэн ыйааҕа тахсыбыта. Ыйаах Арассыыйа урукку бэрэсидьиэннэригэр (ол саҕана Ельцин эрэ баара) иммунитет гарантияларын уонна атын чэпчэтиилэри биэрбитэ. 2001 сыллаахха Владимир Путин эмиэ итинник федеральнай сокуоҥҥа илии баттаабыта.

2000 сыл кулун тутар 26 күнүгэр буолбут бэрэсидьиэн быыбарыгар Путин бастакы түһүмэххэ кыайбыта, 52,94 % куолаһы ылан.

Бастакы уонна иккис бэрэсидьиэн болдьоҕо (2000—2008)

2000 сыл ыам ыйын 7 күнүгэр Путин Арассыыйа бэрэсидьиэнин дуоһунаһыгар киирбитэ. 2000 сыл ыам ыйын 17 күнүгэр Михаил Касьяновы Арассыыйа бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлинэн анаабыта.

2004 сыл олунньу 4 күнүгэр Касьянов бырабыыталыстыбата уһуллан, бырабыыталыстыба саҥа бэрэссэдээтэлинэн Михаил Фрадков буолбута.

2004 сыл кулун тутар 14 күнүгэр Путин 71,31 % куолаһы ылан иккис болдьоххо бэрэсидьиэнинэн талыллыбыта. Кини дуоһунаска 2004 сыл ыам ыйын 7 күнүгэр киирбитэ.

Путин 2007 сыл балаҕан ыйын 12 күнүгэр Фрадков бырабыыталыстыбатын уураппыта уонна Виктор Зубковы бырабыыталыстыба баһылыгынан анаабыта.

2008 сыл ыам ыйын 7 күнүгэр былааһы талыллыбыт бэрэсидьиэҥҥэ, бэйэтин дьаһалтатын урукку баһылыга Дмитрий Медведевкэ биэрбитэ. Аҕыйах хонук иннинэ Путин Time сурунаал «аан дойдуга 100 саамай сабыдыаллаах киһи» испииһэгэр иккис миэстэҕэ тахсыбыта.

Иккис чэчиэн сэриитэ

Саас саҥатыгар 2000 сыллаахха федеральнай сэриилэр Грознайы ылан, өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун үгүс өттүн хонтуруоллаабыттара. 2000 сыл кулун тутарыгар, 1991 сылтан ыла аан бастаан, онно бүтүн Арассыыйатааҕы быыбарга быыбардыыр учаастактар тэриллибиттэрэ. Федеральнай былаас союзниктарыгар Ичкерия муфтия Ахмат Кадыров, кини уола Рамзан уонна Масхадовтан тэйбит полевой хамандыырдар киирэллэрэ. Бэс ыйыгар Путин Ахмат Кадыровы Чэчиэн дьаһалтатын баһылыгынан анаабыта. 2003 сыллаахха кулун тутарыгар Чэчиэн сиригэр референдум ыытыллыбыта, онно федеральнай сокуоннарга сөп түбэһиннэрэн Чэчиэн конституцията ылыллыбыта. Ахмат Кадыров 2003 сыл алтынньытыгар өрөспүүбүлүкэ баһылыгынан талыллан, 2004 сыл ыам ыйыгар теракт түмүгэр өлбүтэ. Кини уола Рамзан Кадыров 2007 сыл муус устарыгар өрөспүүбүлүкэ баһылыга буолбута.

Иккис чэчиэн сэриитэ 2009 сыл муус устар 16 күнүгэр түүн ортото контртеррористическай эпэрээссийэ режимин суох оҥоруунан официальнайдык түмүктэммитэ.

Владимир Путин Чэчиэн дьаһалтатын баһылыгын Ахмат Кадыровы кытта. Арассыыйа бэрэсидьиэнин пресс-сулуусбатын хаартыската, Ростов-на-Дону, 2000 сыл сэтинньи 8 күнэ

Хоту Кавказка терроризмы кытта охсуһуу

Толору кээмэйдээх байыаннай эпэрээссийэ бүппүтүн кэннэ, чэчиэн сепаратистара федеральнай былааһы утары сэриини салҕаабыттара, диверсия уонна террор тактикатыгар көспүттэрэ. Боевиктар хас даҕаны улахан рейдэни оҥорбуттара, ол иһигэр 2001 сыл балаҕан ыйыгар Гудермеска саба түспүттэрэ уонна 2002 сыл балаҕан ыйыгар Ингушетияҕа Руслан Гелаев биригээдэтигэр саба түспүттэрэ.

2002 сыл алтынньы 23 күнүгэр Москваҕа буолбут Дубровка Тыйаатыр киинин чэчиэн боевиктара былдьаабыттара туспа резонанстаах этэ.

Боевиктар Москваҕа бэйэҕэ тиийиниилээх дьахтар хас да террористическай саба түһүүлэрин уонна «Кисловодск — Минеральные Воды» электрическэй поезтарыгар икки эстиини оҥорбуттара. Бу кэнниттэн Москва метротугар буомба эстиитэ буолбута.

2004 сыл атырдьах ыйын 24 күнүгэр Домодедово смертник-дьахталлар аэропордуттан көтөн иһэр икки пассажирскай авиалайнердары эспиттэрэ. Балаҕан ыйын 1 күнүгэр бойобуойдар Беслан куоракка (Хотугу Осетия) оскуоланы былдьаан ылан, тыһыынчаттан тахса оҕону уонна улахан дьону заложник оҥостубуттара.

2006 сыл тохсунньу 31 күнүгэр Путин Чечняҕа контртеррористическай эпэрээссийэ түмүктэммитин туһунан этиэххэ сөп диэн биллэрбитэ.

Бэлиитикэ систиэмэтин реформация

2000 сыл ыам ыйыгар Путин федеральнай уокуруктарга боломуочуйалаах бэрэстэбиитэллэр институттарын олохтуур туһунан ыйаах таһаарбыта. Эрэгийиэн сокуоннарын федеральнай сокуоннарга сөп түбэһиннэрэргэ киэҥ далааһыннаах үлэ саҕаламмыта.

Дойду конституционнай-бэлитиичэскэй систиэмэтигэр бастакы улахан реформанан 2000 сыл атырдьах ыйыгар ыытыллыбыт Федерация Сэбиэтин тэрийии бэрээдэгин уларытыы буолар, ол түмүгэр урут чилиэнинэн сылдьыбыт эрэгийиэннэр губернатордара уонна сокуону оҥорор уорганнарын салайааччылара Федерация Сэбиэтин дуоһунастарын быһыытынан, анаммыт бэрэстэбиитэллэринэн солбуйуллубуттара. Итини кытта тэҥҥэ, 2000 сыл балаҕан ыйыгар, бэрэсидьиэн иһинэн сүбэлиир-амалыыр уорган тэриллибитэ — Арассыыйа Судаарыстыбаннай сэбиэтэ, кини чилиэннэрэ дуоһунастаах дойду тэрийэр субъектарын баһылыктара буолаллар.

Быраабы араҥаччылыыр систиэмэни уларытыы

2000 сыллаахха бэрэсидьиэн Путин сорудаҕынан суут эйгэтигэр сокуону оҥорууну тупсарыыга оробуочай бөлөх тэриллибитэ.

Путин 2001 сыл ахсынньытыгар Арасссыыйа Федерациятын саҥа Холуобунай-процессуальнай кодексыгар, 2002 сыл от ыйыгар — Арассыыйа Федерациятын Арбитражнай процессуальнай кодексыгар, сэтинньигэ — Гражданскай процессуальнай кодекска илии баттаабыта.

Экэниэмикэ сайдыыта

Арассыыйаҕа биир киһиэхэ тиксэр ВВП (номинальнай) уларыйыытын динамикатын урукку ССРС судаарыстыбаларын кытта тэҥнээһин

Арассыыйаҕа тас дойдулар инвестицияларын киириитэ (1995—2013), млрд дуоллар АХШ

Арассыыйа нэһилиэнньэтин харчы дохуота тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн кыра дохуоттаах үллэһигин динамиката (1992—2016), быраһыаннарга

Брент ньиэп сыанатын уларыйыыта 1987 сыл ыам ыйыттан 2016 сыл тохсунньутугар диэри, баррелга дуоллар

Арассыыйа экономиката ВВП, промышленнай уонна тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыыта, тутуу, нэһилиэнньэ дьиҥнээх дохуота үрдээһиннэринэн бэлиэтэммитэ. Дьадаҥы буолуу таһымыттан аллараа олорор нэһилиэнньэ ахсаана аҕыйаабыт (2000 сыллаахха 29%-тан 2008 сыллаахха 13,4 %-ҥа диэри), үлэтэ суох буолуу таһыма 2000 сыллаахха 10,6%-тан 2008 сыллаахха 6,2 %-ҥа диэри түспүтэ.

2005 сыллаахха Путин социальнай-экэнэмиичэскэй эйгэҕэ «Доруобуйа», «Үөрэхтээһин», «Дьиэ-уот» уонна «Агропромышленнай комплекс сайдыыта» диэн түөрт инники күөҥҥэ турар национальнай бырайыагы олоххо киллэрии саҕаламмытын туһунан биллэрбитэ. 2018 сыллаахха Путин «Киһи хапытаала», «Олоххо табыгастаах эйгэ», «Экономическай үүнүү» диэн саҥа национальнай бырайыактары ылынар туһунан ыйаах таһаарбыта.

Арассыыйа 2012 сыл атырдьах ыйын 22 күнүгэр Аан дойдутааҕы атыы-эргиэн тэрилтэтин (АДА) чилиэнэ буолбута.

2006 сыл Путин Федеральнай Мунньахха этиитигэр Арассыыйаҕа төрөөһүн ахсаанын көҕүлүүр миэрэлэри биллэрбитэ: оҕо пособиетын үрдэтии, «ийэ хапытаалын» киллэрии уонна да атын, ол сотору төрөөһүн ахсаана үрдээһинигэр тириэрдибитэ.

2008 сыл олунньу 1 күнүгэр Стабилизация пуондата Резервнай пуонда уонна Национальнай социальнай пуонда (НСП) диэн арахсыбыта. Бастакыта бүддьүөт дефицитин сабыыга анаан оҥоһуллубута, иккиһэ гражданнарга биэнсийэни хааччыйарга аналлаах этэ, ол эрээри инфраструктура бырайыактарыгар эмиэ сорох өттүнэн ороскуоттаммыта.

2000—2010 сылларга Арассыыйаҕа омук инвестицията улааппыта: 2000 сыллаахха 11 млрд дуоллартан 2010 сылга 115 млрд дуолларга диэри.

Бырабыыталыстыба уонна улахан бизнес сыһыаннаһыылара

1990-с сылларга баай-дуол оҥостубут сорох миллиардердар политикаҕа уонна бырабыыталыстыбаҕа сабыдыалларын сүтэрбиттэр, сорохтор албыннааһын уонна нолуоктан куотуу иһин холуобунай дьыалаҕа түбэспиттэр. Олор истэригэр, чуолаан, медиа-магнат, ЗАО Медиа-Мост холдинг хаһаайына Владимир Гусинскай ааттаммыта. Ааттаах бизнесмен Борис Березовскай Арассыыйаттан эмиграцияламмыта.

2003 сыллаахха Юкос дьыалата саҕаламмыта. Платон Лебедев уонна Михаил Ходорковскай ураты улахан кээмэйдээх албыннааһыҥҥа уонна уорууга, ону тэҥэ нолуогу төлөөбөтөхтөрүгэр уһун болдьохтоох хаайыыга ууруллубуттара. Олунньу 24 күнүгэр, бэрэсидьиэн быыбара буолуон икки нэдиэлэ аҥаара хаалбытын кэннэ, Путин Михаил Касьянов бырабыыталыстыбатын уураппыта.

Тас бэлиитикэ

Судаарыстыба баһылыгынан бастакы күннэриттэн Путин Арҕаа дойдулары, ол иһигэр НАТО-ны кытта бииргэ үлэлээһин наадатын биллэрбитэ. 2000 сыл кулун тутар 5 күнүгэр «Би-би-си» тэлэбиидэнньэтигэр биэрбит интервьютугар «Арассыыйа Европа култууратын чааһа» диэн бэлиэтээбитэ уонна НАТО-ны өстөөх курдук көрөргө ыарахаттары көрсөр этэ, ол гынан баран Арассыыйа НАТО кэҥээһинин утарарын тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Ону кытта, икки өттүттэн интэриэстэр убаастанар түгэннэригэр, Арассыыйа НАТО-ҕа киирэрин туораппатаҕа.

Арассыыйа НАТО састаабыгар киирэрин туһунан тиэмэ 2000 сыллаахха Москваҕа Путин Билл Клинтону кытта кэпсэтэр кэмигэр көтөҕүллүбүтэ, ол эрээри АХШ президенэ уонна Америка делегацията туттунан эппиэттээбиттэрэ.

Джордж Буш бастакы бэрэсидьиэн болдьоҕун (2001—2005), ордук 2003 сыл атырдьах ыйыгар Ирак сэриитэ саҕаланыан иннинэ, экспертэр Арассыыйа-Америка сыһыаннаһыыларын «устуоруйа апогейа» диэн ааттыыллара, «террору утары сэрии» уонна бэрэсидьиэннэр ыкса тус ситимнэрин туһунан.

Владимир Путин Арассыыйа-НАТО саммит заседаниятын кэмигэр. 2002 сыл

Арассыыйа уонна Арҕаа дойдулар чугаһааһынын эрдэттэн быһаарбыт түгэнинэн 2001 сыл балаҕан ыйын 11 күнүгэр АХШ-ка буолбут террористическай саба түһүүлэр буолбуттара, ол саҕана Арассыыйа аан дойдутааҕы терроризмы утары охсуһууга американецтары өйөөбүтэ. Бу чугаһааһын түмүгэ Афганистааҥҥа Талибан былааһы утары сэриини бэлэмнииргэ уонна ыытарга АХШ тэрийбит антитеррористическай коалициятыгар Арассыыйа кыттыыта уонна «Арассыыйа-НАТО сыһыаннара: саҥа хаачыстыба» диэн Рим декларациятыгар илии баттааһына буолбута. Онно сөп түбэһиннэрэн, Арассыыйа-НАТО Сэбиэтэ («Сүүрбэ сэбиэтэ») тэриллибитэ.

2001 сыллаахха Арассыыйа салалтата Кубаҕа (Лурдес) уонна Вьетнамҥа (Камрань) баар байыаннай базалары сабар туһунан биллэрбитэ.

Арассыыйа уонна Арҕаа дойдулар сыһыаннарыгар саҥа кириисис 2003 сыллаахха кулун тутар ыйыгар АХШ уонна кини союзниктара Саддам Хусейн былааһын суулларар сыаллаах Ираакка саба түспүттэрин кытта ситимнээх буолбута. Арассыыйа, Германияны уонна Францияны кытта, АХШ ХНТ Куттал суох буолуутун Сэбиэтин кэһэр дьайыыларын кытаанахтык кириитикэлээбиттэрэ. Ол гынан баран, Европа союзниктара бүтэһигэр АХШ-ы өйөөбүттэрэ.

2003 сыл ахсынньытыгар Грузияҕа «революция роз» саҕаламмыта, ол түмүгэр Михаил Саакашвили 2004 сыл саҥатыгар былааска кэлбитэ, Грузия АХШ-га сыһыаннаах бэлиитигэтин уларыан, НАТО-ҕа киирэр суолу олохтообута. Кини бэрэсидьиэнинэн олоруута Арассыыйа-Грузия сыһыаннаһыыларыгар саамай ыарахан кэмҥэ түбэспитэ, ол 2008 сыллаахха Грузия саҕалаабыт сэриитинэн түмүктэммитэ.

2004 сыл алтынньы 14 күнүгэр Пекиҥҥэ сылдьан, Путин Тарабаров арыыны, Амур өрүскэ баар Улахан Уссурийскай арыы аҥаарын, уопсай иэнэ 337 км², уонна Аргун өрүс үрдүгэр Улахан арыы аҥаарын КНР-га биэрии туһунан сөбүлэһиигэ илии баттаабыта; Бу Арассыыйа-Кытай кыраныыссатын быһаарыыны түмүктүүр кыаҕы биэрбитэ.

Бырабыытылыстыба бэрэссэдээтэлэ (2008—2012)

2008 сыл ыам ыйын 8 күнүгэр Дмитрий Медведев дуоһунаһыгар киирбитин сарсыныгар Путин кандидатуратын РФ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин дуоһунаһыгар Госдума бигэргэппитэ. Кинини аныырга туһунан ыйаахха Медведев ол күн илии баттаабыта. Ыам ыйын 12 күнүгэр Путин Арассыыйа саҥа бырабыыталыстыбатын састаабын биллэрбитэ.

2008 сыл ыам ыйын 27 күнүттэн 2012 сыл от ыйын 18 күнүгэр диэри Путин Белоруссия уонна Арассыыйа сойуустаах судаарыстыбаларын миниистирдэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ.

Тас бэлиитикэ (2008—2012)

2008 сыл атырдьах ыйыгар Грузия сэриитэ Арассыыйа уонна Арҕаа дойдулар утары турсууларыгар саҥа эргиири биэрбитэ. Грузия Соҕуруу Осетияны уонна онно Арассыыйа миротворецтарын ытыалаан саҕалаабытын кэннэ, премьер-миниистир Путин уонна бэрэсидьиэн Медведев бииргэ «Грузияны эйэҕэ киллэрэр байыаннай эпэрээссийэни» саҕалыырга быһаарбыттара. Арассыыйа Соҕуруу Осетия уонна Абхазия тутулуга суох буолууларын билиммитэ. Арассыыйа Европа сойууһун уонна АХШ-ы кытта сыһыана мөлтөөбөтө эрэ буолбакка, төттөрүтүн, тупсан саҕаламмыта.

Бырабыыталыстыба баһылыгын быһыытынан Путин БРИКС бөлөх (Бразилия, Арассыыйа, Индия, Кытай, Соҕуруу Африка) тэриллиитигэр көхтөөх кыттыыны ылбыта.

Путин 2009 сылтан Казахстааны уонна Белоруссияны кытта ыкса экономическай интеграцияны туруорсар, ол түмүгэр Белоруссия, Казахстан уонна Арассыыйа Таможеннай Сойууһа тэриллибитэ.

Арассыыйа, Украина, Белоруссия, Казахстан, Армения, Молдова, Кыргыстаан уонна Таджикистан бырабыыталыстыбаларын баһылыктара 2011 сыл алтынньытыгар көҥүл атыы-эргиэн зонатын тэрийэргэ сөбүлэһии түһэрсибиттэрэ.

2010 сыл кулун тутарыгар Путин Америка Forbes сурунаала хомуйбут аан дойдуга саамай сабыдыаллаах дьон рейтинигэр 4 миэстэ буолбута. 2011 сыл сэтинньитигэр Путин эмиэ итинник Форбс рейтинигэр 2 миэстэ буолбута. Сурунаал 2015 сылга диэри Евразия сойууһун тэрийии санаатын Путин 2011 сыллаахха сүрүн ситиһиитинэн ааттаабыта.

Бэрэсидьиэн быыбаара (2012)

Атырдьах ыйын 4 күнүгэр буолбут бэрэсидьиэн быыбарыгар Путин бастакы түһүмэххэ кыайбыта, 63,6 % (45 602 075) куолаһы ылан.

Үһүс, төрдүс уонна бэһис бэрэсидьиэн болдьоҕо

2012 сыл ыам ыйын 7 күнүгэр Путин үһүс төгүлүн бэрэсидьиэн дуоһунаһыгар киирбитэ. Инаугурация күнүгэр Путин программалаах ыйаахтар сиэрийэлэригэр илии баттаабыта (Ыам ыйынааҕы ыйаахтар). Былааска киирбитин сарсыныгар Дмитрий Медведев бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин дуоһунаһыгар Госдумаҕа туруорсубута, кини сөбүлэҥин ылбытын кэннэ, саҥа бырабыыталыстыбаны тэрийэргэ сорудахтаабыта.

Владимир Путин Арассыыйа Федерациятын бэрэсидьиэнин дуоһунаһыгар киирэр

2013 сыл бэс ыйын 12 күнүттэн Путин Бүтүн Арассыыйатааҕы норуот фронун (ОНФ) уопсастыбаннай хамсааһыны салайбыта.

2014 сыл саҥатыгар, националистар уонна «Уҥа сектор» Украина бэрэсидьиэнин уонна Үрдүкү Рада дьаһалтатын штурмалыыр кутталларын кэнниттэн, Украина бэрэсидьиэнин Януковичы күүһүнэн суулларбыттара.

2018 сыл кулун тутар 18 күнүгэр Путин төрдүс болдьоххо РФ президенинэн талыллыбыта, рекорднай 76,69 % куолаһы ылбыта.

2018 сыл ыам ыйын 7 күнүгэр Путин Арассыыйа бэрэсидьиэнин дуоһунаһыгар төрдүс төгүлүн киирбитэ.

2020 сыл тохсунньу 15 күнүгэр Путин Федеральнай мунньахха этиитигэр РФ Төрүт Сокуонугар кэккэ уларытыылары киллэрэргэ этии киллэрбитэ. Судаарыстыбаннай Дума бигэргэппит уонна референдумҥа ыытыллыбыт бүтэһик барылыгар бэрэсидьиэн боломуочуйатын кэҥэтиини, ону кытта тэҥҥэ биир киһи бэрэсидьиэн дуоһунаһыгар икки болдьохтон ордук олорор кыаҕын хааччахтаабыттарын, бастакы миэстэни хааччыйар судаарыстыбалар икки ардыларынааҕы уорганнар быһаарыыларыгар сыһыаннаан, хамнас алын кээмэйиттэн кырата суох хамнаһы киллэрэн, биэнсийэни сылга биирдэ индексациялаан уонна да атын кэккэ уларыйыылары киллэрбитэ.

2020 сыл тохсунньу 16 күнүгэр Путин этиитинэн РФ нолуок федеральнай сулууспатын салайааччыта Михаил Мишустин бырабыыталыстыбаны салайбыта.

2020 сыллаахха Арассыыйаҕа Конституцияҕа уларытыылары киллэриигэ куоластааһын ыытыллыбыта. Көннөрүүлэр олоххо киирбиттэрин кэннэ, Путин 2024 сыллаахха ыытыллар саҥа бэрэсидьиэн быыбарыгар хандьыдаат быһыытынан турар быраабы ылбыта.

2023 сыл ахсынньы 8 күнүгэр Кремльгэ Арассыыйа Дьоруойдарын чиэстээһиннэрин кэмигэр Владимир Путин 2024 сылга бэрэсидьиэн быыбарыгар кыттар санаалааҕын биллэрбитэ.

2024 сыл кулун тутар 15 күнүттэн 17 күнүгэр диэри ыытыллыбыт быыбарга Арассыыйа бэрэсидьиэнинэн иккистээн талыллыбыта (87,28 % куолас, 76 277 708 киһи).

Социальнай уонна экэнэмиичэскэй бэлиитикэ

Путин 2013 сыл кулун тутарыгар Арассыыйаҕа дьадаҥы буолууну утары охсуһуу судаарыстыба биир сүрүн соругунан биллэрбитэ.

2018 сыл тохсунньу 1 күнүттэн Арассыыйаҕа Резервнай пуонданы Национальнай благосостояние пуондатын кытта холбуур туһунан быһаарыы олоххо киирбитэ (Резервнай пуонда үбэ бүддьүөт дефицитин үбүлээһиҥҥэ 2017 сылга бүтүннүү ороскуоттаммыта). Национальнай социальнай пуонда биир баррельга 40 дуоллартан үрдүк сыанаҕа (2017 сыллааҕы сыанаҕа) нефть атыытыттан эбии барыһы ылбыта.

Пенсионнай реформа (2019 сылтан)

2018 сыл бэс ыйын 14 күнүгэр бырабыыталыстыба биэнсийэҕэ тахсар сааһы үрдэтэр былааннааҕын биллэрбитэ, онтон икки хонон баран сокуон барыла Госдумаҕа киирбитэ, ол сокуон барыла эмискэ тахсыбытынан уопсастыбаны сөхтөрбүтэ уонна олохтоохторго маассабай бырачыастары таһаарбыта. Кэлин, атырдьах ыйын 29 күнүгэр, Путин телевизионнай тыл этиитигэр реформаҕа сымнатар көннөрүүлэри тахсарын туһунан иһитиннэрбитэ. Балаҕан ыйын 27 күнүгэр сокуон барыла Госдумаҕа, алтынньы 3 күнүгэр — Федерация Сэбиэтинэн ылылыммыта, ити күн Путин илии баттаабыта.

Хоруона хамсыга (2020—2022)

2020 сылтан COVID-19 пандемията Арассыыйа, ону тэҥэ бүтүн аан дойду социальнай-экэнэмиичэскэй балаһыанньатыгар улаханнык дьайбыта. 2020 сыл муус устар 7 күнүгэр Арассыыйаҕа биир күҥҥэ саҥа ыарыынан ыалдьыбыт дьон ахсаана аан бастаан биир тыһыынчаны куоһарбыта.

Владимир Путин Коммунаркаҕа COVID-19 ыарыылаах ыарыһахтарга анаммыт 40 №-дээх куорат клиническэй балыыһатыгар, 2020 сыл кулун тутар 24 күнэ

2020 сыл кулун тутар 25 күнүгэр дойдуга коронавирус тарҕаммытынан сибээстээн, Путин Арассыыйа олохтоохторугар туһаайан туран, нэһилиэнньэҕэ, норуот хаһаайыстыбатын эмсэҕэлээбит салааларыгар, бизнескэ социальнай-экэнэмиичэскэй көмө дьаһалларын биллэрбитэ. Бааҥҥа 1 мөлүйүөн солкуобайтан тахса суумалаах уурууттан киирэр дохуокка нолуоктааһын киирэрин, Арассыыйа хампаанньалара тас дойдуга үп-харчы көһөрөрүгэр үп-харчы уонна экэнэмиичэскэй миэрэлэр күүһүрүөхтэрэ диэн иһитиннэрбиттэрэ. Дойдуга харантыын миэрэлэрэ киирбиттэрэ. Эрэгийиэннэр баһылыктарыгар эбии боломуочуйалар бэриллибиттэрэ.

Бэс ыйын 23 күнүгэр Путин Арассыыйа олохтоохторугар тэлэбиидэнньэҕэ ыҥырыытыгар коронавирус инфекциятын утары охсуһуу түмүгүн таһаарбыта уонна салгыы ыытыллыахтаах миэрэлэри биллэрбитэ. Кини сыанабылынан, «энергетика, дьиэ-уот уонна коммунальнай хаһаайыстыба, тырааныспар, сибээс уонна атыы-эргиэн систиэмэлэрэ ыарахан усулуобуйаҕа эрэллээхтик үлэлээбиттэр, олохтоохтору олоххо наадалаах табаардарынан хааччыйда».

Атырдьах ыйын 11 күнүгэр Путин Арассыыйаҕа COVID-19 утары быһыы регистрацияламмытын туһунан иһитиннэрбитэ. 2020 сыл балаҕан ыйыгар Арассыыйаҕа улахан кээмэйдээх көҥүл вакцинация хампаанньата саҕаламмыта, ол эрээри, ол түргэнник барбатаҕа. Путин бэйэтэ 2021 сыл кулун тутар 23 уонна муус устар ый 14 күннэригэр COVID-19 утары быһыыны толору кууруһун ааспыта. Бэрэсидьиэн үлэтигэр коронавирус хааччахтааһыннара киирбиттэрэ, чуолаан кэпсэтии кэмигэр социальнай тэйиччи буолуу.

Пандемия Арассыыйа экэниэмикэтигэр, үгүс атын дойдуларга курдук, мөлтөөһүҥҥэ тиэрдэбитэ. Уопсайынан, Путин бэйэтэ этэринэн, нэһилиэнньэни уонна урбааны өйүүр кириисиһи утары дьаһаллар кэмигэр ылыллыбыттарынан, Арассыыйаҕа кириисис систиэмэлээх буолбатаҕа. Экономист Андрей Клепах этэринэн, экэнэмиичэскэй өйөбүл дьаһалларын кээмэйэ ВВП 3,5 %-ҥа тэҥнэспитэ.

Сэбилэниилээх күүстэр

2012 сыл ахсынньы 6 күнүгэр Сергей Шойгу Арассыыйа оборона миниистиринэн анаммыта. Кинини анаан туран, Путин саҥа оборона миниистирэ «Судаарыстыбаннай оборона дьаһалын толоруутун уонна аармыйаны хаттаан сэбилээһин улахан былааннарын хааччыйар кыахтаах» киһи буолуохтаах диэн быһаарбыта.

2018 сыллаахха атырдьах ыйын 1 күнүгэр бэрэсидьиэн Путин бэчээттэммит сыллааҕы ыҥырыыта аан дойдуга улахан резонанс ылбыта. Путин аан бастаан бэйэтин тылынан эттэххэ, «АХШ Баллистическай ракеталары утары дуогабартан биир өттүнэн тахсыытыгар уонна бу систиэмэни олоххо киллэриигэ эппиэт быһыытынан АХШ территориятыгар да, дойдутун кыраныыссатын таһыгар тэниппиттэригэр эппиэт» Ону кытта тэҥҥэ, кини ядернай (МБР «Сармат») уонна гиперзвуковой («Кинжал» ракета) сэрии-сэби, ону тэҥэ атын саҥа систиэмэлэри, ол иһигэр байҕаллааҕы, сорох характеристикаларын арыйбыта.

Ядернай тутунуу бэлиитикэтэ

2020 сыл бэс ыйын ыйыгар бэрэсидьиэн Путин «Арассыыйа Федерациятын ядернай сэрии сэбин сэрэтии эйгэтигэр судаарыстыбаннай бэлиитикэтин төрүттэрэ» ыйааҕа күүһүгэр киирбитэ, онно судаарыстыба ядернай сэбилээһин туһаныан сөптөөх түөрт усулуобуйаны быһаарбыта. Бу усулуобуйалар:

• Арассыыйа эбэтэр союзниктарын сирдэригэр-уоттарыгар саба түһэр баллистическай ракеталары ытыалааһын туһунан эрэллээх информацияны ылыы;
• өстөөх Арассыыйаны эбэтэр кини союзниктарын утары ядернай сэрии-сэби эбэтэр атын маассабай алдьатыылаах сэрии-сэби туһаныыта;
• өстөөх Арассыыйа улахан суолталаах судаарыстыбаннай эбэтэр байыаннай эбийиэктэригэр дьайыыта, кинилэр кыаммат буолуулара ядернай күүстэр эппиэттиир дьайыыларын ыһыллыытыгар тириэрдэр буоллаҕына;
• судаарыстыба баар буолуута кутталга киирдэҕинэ, үгэс буолбут сэрии-сэбинэн Арассыыйаны утары агрессия.

Тас бэлиитикэ (2012 сылтан)

2019 сыллаахха Bloomberg Путин 20 сыл устата былааска олорбут тас бэлиитикэтин ситиһиилээх диэн сыаналаабыта. Чуолаан, Путин Кытайы кытта сибээһин бөҕөргөппүтэ, Крымы аннексиялаабыта, Сирияҕа сэрии хаамыытын уларыппыта уонна Арассыыйаны Чугастааҕы Илиҥҥэ сүрүн оонньооччу оҥорбута, НАТО чилиэнэ Турцияҕа С-400 салгынтан көмүскэнэр систиэмэлэри атыылыыры ситиспитэ, ону тэҥэ сүрүн сэбилэниилээх күүстэри атыылааһыны түмүктээбитэ уонна Америка сүрүн союзнигын — Саудовскай Аравияны кытта нефть дуогабардара. Арассыыйа эмиэ 20 сыл иһигэр аан бастаан Африкаҕа сабыдыалын кэҥэтэн саҕалаата.

АХШ

2013 сыл атырдьах ыйыгар Арассыыйа Сирияҕа баар балаһыанньаҕа сөбүлэспэт буолууттан уонна Арассыыйаҕа киһи быраабыгар сыһыаннаах кыһалҕалартан ЦРУ урукку үлэһитэ Эдвард Сноуденҥа быстах кэмҥэ хорҕойор сири биэрбититтэн, Арассыыйа уонна Америка сыһыаннара улаханнык мөлтөөбүтэ.

2019 сыл ахсынньытыгар бэрэсидьиэн Трамп «Северный поток-2» гаас турбатын тутууга кыттыгастаах хампаанньаларга санкциялары олохтуур сокуоҥҥа илии баттаабыта.

Сирия кириизиһэ

2011 сыллаахха саас Сирияҕа гражданскай охсуһуу саҕаланыаҕыттан Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Башар Асадка дипломатическайдык өйөөбүтэ. Арассыыйа Сирия бырабыыталыстыбатын сэбилэниилээх күүстэрэ, байыаннай техника уонна боеприпастары хааччыйан, ону тэҥэ исписэлиистэри бэлэмнээһини тэрийэн, байыаннай сүбэһиттэри биэрэн өйөөбүтэ. 2015 сыллаахха Путин быһаарыытынан сэбиэскэй былаас кэннинээҕи кэмҥэ аан бастаан атын дойдуга Хмеймим авиабазата тутуллан аһыллыбыта.

2015 сыл балаҕан ыйын 29 күнүгэр ХНТ 70-с Генеральнай Ассамблеятыгар тыл этэригэр Путин Арҕааҥҥы дойдулары аан дойду үрдүнэн, чуолаан Чугаһынааҕы Илиҥҥэ балаһыанньаны сатарыйыыга буруйдаабыта. Сарсыныгар, 2015 сыл сэтинньи 30 күнүгэр, Башар Асад көрдөһүүтүнэн, Арассыыйа Сирияҕа баар «Исламскай судаарыстыба» уонна «Джебхат ан-Нусра» террористическай бөлөхтөрүн утары байыаннай эпэрээссийэни саҕалаабыта, Арассыыйа Сирия сэриитигэр киириитэ АХШ-ны кытта сөбүлэспэт буолуу улаатыыта түмүгэр буолбута.

2017 сыл ахсынньы 11 күнүгэр Хмеймим авиабазатыгар Путин Сирияҕа байыаннай эпэрээссийэ түмүктэммитин, Арассыыйа байыаннай бөлөҕүн сүрүн чааһын дойдуттан таһаарбытын, сүрүн түмүгү ситиһиини — Сирияны тутулуга суох судаарыстыба, ООН өйөбүлүнэн бэлитиичэскэй быһаарыы усулуобуйатын тэрийиитин иһитиннэрбитэ.

Туурсуйа

2015 сыл сэтинньитигэр Турцияны кытта сыһыан Сирия халлааныгар Арассыыйа бомбардировщигын Турция истребителя түһэрбит түбэлтэтиттэн ыла биллэ мөлтөөбүтэ.

2016 сыл бэс ыйын 27 күнүгэр Реджеп Тайип Эрдоган Арассыыйа өттүтүгэр бырастыы гынарыгар диэри дойдулар ыккардынааҕы холбоһон дьайыылара тохтообуттара.

2020 сыл тохсунньутугар Арассыыйаны уонна Соҕуруу Европа дойдуларын ситимниир Хара байҕал түгэҕинэн тардыллыбыт «Турецкий поток» гаас турбатын аһыллыыта буолбута.

Сэбиэскэй Сойуус кэннинэ дойдулар

2014 сыл сэтинньи 24 күнүгэр Путин Абхазия бэрэсидьиэнин Рауль Хаджимбаны кытта 10 сылга салгыы толору байыаннай-бэлитиичэскэй интеграция кэскиллээх Сойуус уонна стратегическай бииргэ үлэлээһин дуогабарыгар илии баттаабыта, ол уопсай көмүскэнэр эйгэни уонна сэриилэр холбоһуктаах бөлөхтөрүн тэрийбитэ. Арассыыйа Абхазияҕа үп көмөтүн биллэ улаатыннарбыта.

Белоруссияҕа 2020 сыллаахха ыытыллыбыт бэрэсидьиэн быыбара бэлитиичэскэй кириисискэ тириэрдэбитэ. Саамай уустук кэмҥэ Путин былааһы хаалларарга дьулуһар Александр Лукашенконы кытта өрүү сибээһи тутуһара.

2021 сыл сэтинньи 5 күнүгэр Путин уонна Лукашенко Сойуус судаарыстыбатын «2021-2023 сылларга Сойуус судаарыстыбатын тэрийии туһунан дуогабар ыйыыларын олоххо киллэрии сүрүн хайысхаларын туһунан» ыйааҕар илии баттаабыттара, онно 28 интеграционнай бырагыраама бигэргэтиллибитэ.

2020 сыллаахха ССРС ыһыллыбытын кэннэ Армения уонна Азербайджан икки ардыларыгар иккис сэрии постсоветскай эйгэҕэ сүрүн түгэн буолбута. 44 күн устата барбыт сэрии алтынньы 9 күнүгэр Армения премьер-миниистирэ Никол Пашинян, Азербайджан президенэ Ильхам Алиев уонна Путин сайабылыанньаҕа илии баттаабыттарынан түмүктэммитэ. Сөбүлэһии сүрүн пууна Арассыыйа миротворецтарын охсуһуу зонатыгар ыытыы туһунан этэ.

Ол гынан баран, Арассыыйа тас сибээһин министиэристибэтин этэринэн, 2022 сыл күһүнүгэр Прагаҕа уонна Брюссельга Карабах боппуруоһугар Пашинян биир өттүнэн көҥүллээһиннэрэ, 2020 сыл алтынньы 9 күнүнээҕи Путин, Алиев уонна Пашинян үс өрүттээх этиилэригэр илии баттааһын усулуобуйатын төрдүттэн уларыппыттара. Көҥүллээһиннэр үс салайааччы джентльмен сөбүлэһиилэрин утары этилэр. 2023 сыл балаҕан ыйын саҥа анал эпэрээссийэ түмүгэр Азербайджан Нагорнай Карабахха толору хонтуруолу олохтообута, НКР салайааччыларын билиэн ылбыта, 100 тыһыынчаттан тахса Карабах армяннара беженец буолбуттара, онтон 2024 сыл тохсунньу 1 күнүгэр Нагорнай Карабах Өрөспүүбүлүкэтэ официально суох буолбута. Бу табыгаһа суох балаһыанньаҕа Армения уонна Арассыыйа икки ардыларыгар доҕордуу сыһыан өссө уустугурдубута.

Норуоттар ыккардыларынааҕы форумнар

2015 сыл балаҕан ыйыгар Путин 10 сыл иһигэр аан бастаан Нью-Йорк куоракка ООН Генеральнай Ассамблеятын сессиятыгар тыл эппитэ. Кини «Исламскай судаарыстыбаны» утары охсуһар киэҥ антитеррористическай коалицияны тэрийэргэ ыҥырбыта.

КНР

Украинаҕа буолбут түгэннэртэн сылтаан Арҕаа дойдуну кытта сыһыан кириисиһин иннинэ даҕаны, Путин Арассыыйа тас бэлиитикэтин сүрүн хайысхатынан «Илиҥҥи диэки эргийиини» биллэрбитэ.

2017 сыллаахха БРИКС дойдуларын лидердара

2012 сыл алтынньытыгар Путин «Газпромҥа» гаас турбатын бырайыагын хат көрөргө сорудахтаабыта, кэлин «Сибиир күүһэ» диэн ааттаммыта. 2019 сыл ахсынньы 2 күнүттэн Кытайга турба нөҥүө гааһы тиэрдии саҕаламмыта. «Илиҥҥи Сибиир-Чуумпу далай» турбатын үлэҕэ киллэрбиттэринэн, Арассыыйа Кытайга саамай улахан ньиэп хааччыйааччы буолбута, Саудовскай Аравияны көһөрбүтэ.

2022 сыл олунньутугар Украинаҕа саҕаламмыт харсыһыы кэмигэр Кытай нейтральнай позицияны ылбыта, Арассыыйа саҥа территорияларын билиммэтэҕэ, ону тэҥэ Арассыыйаны утары санкцияларга кыттыспатаҕа, уонна 2023 сыллаахха олунньуга бэйэтин 12 пууннаах эйэ былаанын туруорбута, ол былаан босхоломмут сирдэртэн нуучча сэриилэрин таһаарыыны хааччыйар.

2024 сыллааҕы Путин бэрэсидьиэн быыбарыгар хаттаан талыллыаҕыттан ыла бастакы тас дойдуга сырыыта ыам ыйыгар Кытайга буолбута.

Кырыымы холбоһуутун кэннэ Украинаны кытта сыһыаннаһыы

2014 сыл кулун тутар 19 күнүгэр, Арассыыйа Крымҥа суверенитетын биллэрбитин сарсыныгар, Путин Керчь проливын туораан суол уонна тимир суол муостатын тутар соругу туруорбута, бу муостаны Арассыыйаҕа тумул арыы киллэриигэ сүрүн элеменынан ааҕыллыбыта.

2022 сыл олунньу 21 күнүгэр Путин ДНӨ уонна ЛНӨ билинэр ыйааҕар илии баттаабыта, оттон олунньу 24 күнүгэр Путин быһаарыытынан Анал байыаннай дьайыы саҕаламмыта.

Улахан Арассыыйа урбаанньыттарын кытта сыһыаннаһыы

1980-с сыллар бүтүүлэригэр КГБ Дрезденнээҕи резидентуратыгар бииргэ үлэлээбиттэриттэн ыла, Путин Николай Токаревка уонна Сергей Чемезовка чугас буолбута.

2013 сыл ахсынньытыгар Арассыыйа уонна аан дойду бэчээтин болҕомтотун Путин урбаанньыт Михаил Ходорковскайы 10 сылга хаайыыга уурбутун кэннэ бырастыы гыммыта, бу Сочига кыһыҥҥы Олимпиада иннинэ Арассыыйа имиджин тупсарарга сорунуу быһыытынан сыаналаммыта.

2014 сыл кулун тутар ыйыгар АХШ «Арассыыйа Федерациятын үрдүк сололоохторун тус баана» диэн ааттыыр «Арассыыйа» бааныгар уонна бэрэсидьиэн Путины кытта дьыалабыай сибээстээх дии саныыр Арассыыйа сүрүн бизнесменнэригэр (Геннадий Тимченко, бырааттара Аркадий уонна Борис Ротенбергтар, Юрий Ковальчук) санкциялары бигэргэппитэ. Путин виолончелист, урбаанньыт Сергей Ролдугины кытта өр сыллаах доҕордоһуулаах этэ.

Кириитикэ

Аан дойду араас дойдуларын бэчээттэрэ Путин судаарыстыба баһылыктарын, бырабыыталыстыбалары, ыраахтааҕы дьиэ кэргэнин уонна Рим папатын кытта былааннаммыт көрсүһүүлэригэр майгы буолбут курдук хойутаан кэлэрин бэлиэтииллэрэ.

Арассыыйа бэрэсидьиэнин Украинаҕа байыаннай дьайыыларын иһин кириитикэлиир кэмигэр, 2024 сыллаахха атырдьах ыйыгар Польша урукку премьер-миниистирэ Матеуш Моравецкий Express хаһыакка интервьютугар Арассыыйа уонна бэрэсидьиэн Путин «аан дойдутааҕы бэлиитикэҕэ улахан ресурсалаах, стратегическай дириҥнээх, тулуурдаах» диэн билиммитэ.

2024 сыл бэс ыйыгар Британия биллэр бэлиитикэ, уҥа өттүнэн баартыйа Reform UK салайааччыта Найджел Фараж, Путиҥҥа сыһыанын туһунан толкуйдаан, Би-би-си интервьютугар Арассыыйа бэрэсидьиэнин киһи быһыытынан сөбүлээбэтин, ол гынан баран «кинини политик быһыытынан сэҥээрэрин» бэлиэтээбитэ.

Коррупцияны уонна нолуоктан куотууну утары охсуһуу

2006 сыллаахха Арассыыйа аатыттан бэрэсидьиэн Путин ООН коррупцияны утары конвенциятыгар илии баттаабыта. 2012 сылтан Путин коррупцияны утары охсуһуу национальнай былааннарга илии баттаабыта. 2012 сыллаахха Путин бэрэсидьиэн дуоһунаһыгар төннүбүтүн кэннэ, кини билэринэн уонна сөбүлэҥинэн коррупцияны утары саҥа улахан дьыалалар тэриллибиттэрэ, коррупцияны кытта ситимнээх үрдүк сололоохтор чиновниктар, губернатордар уонна бизнес бэрэстэбиитэллэрин тутуу ахсаана элбээбитэ. Хаайыыга уһун болдьоххо олорбут сүрүн дьон ортолоругар Алексей Улюкаев, Никита Белых, Александр Хорошавин, Сергей Фургал, Виктор Ишаев, Леонид Маркелов, Вячеслав Гайзер, Вячеслав Дудка, Андрей Нелидов, Николай Подгорнов, Владимир Торлопов, Николай Денин, Александр Прохоров, Александр Реймер, Михаил Ходорковский, Рауф Арашуков, Магомедовтар бырааттыылар уо. д. а.

2023—2024 сылларга Арассыыйа Оборуонатын министиэристибэтин үрдүк сололоохторун утары коррупцияны утары дьыалалар долгуннара үөскээбитэ, ол кэмҥэ уонунан сабыдыаллаах дуоһунастаахтар, ол иһигэр оборона миниистирин тутууга уонна логистикаҕа икки солбуйааччыга уонна Каадыр сүрүн дириэксийэтин баһылыгар холуобунай дьыалалар тэриллибиттэрэ.

2012 сыллаахха саас Британия Ernst & Young диэн аудиторскай хампаанньата ыыппыт чинчийиитинэн, 2011 сыллаахха Арассыыйаҕа коррупция куттала биллэ аҕыйаабыта уонна үгүс өттүнэн аан дойду орто көрдөрүүтүттэн аллараа түспүт. Ол курдук, 2011 сыллаахха Арассыыйаҕа ыйытыыга кыттыбыт салайааччылартан 39 % бизнеси көмүскүүргэ эбэтэр корпоративнай туһаны ситиһэргэ харчынан бэрик биэрэр наадатын туһунан эппит буоллахтарына, 2012 сыллаахха бу көрдөрүү 16 % диэри түспүтэ.

МУС буруйдааһына

2023 сыл кулун тутар 17 күнүгэр Норуоттар ыккардыларынааҕы холуобунай суут В. Путины уонна М. Львова-Белованы тутар ордеры таһаарбыта. Холуобунай суут быһаарыытынан, Путин уонна Львова-Белова Арассыыйа Украинаҕа охсуһуу кэмигэр Украина Арассыыйа хонтуруоллуур территорияларыттан украинскай оҕолору Арассыыйа Федерациятыгар сокуоннайа суох көһөрбүттэрин иһин «сэрии буруйугар эппиэтинэстээхтэр» диэбиттэр.

Арассыыйа өттө буруйдааһыны ылыммат уонна Аан дойдутааҕы холуобунай суут боломуочуйатын билиммэт. Бэрэсидьиэн пресс-сэкирэтээрэ Дмитрий Песков этэринэн, суут быһаарыылара Арассыыйа сокуонун өттүнэн «дуона суохтар».

Мировоззрение, бэлиитикэҕэ көрүүлэр, итэҕэлгэ сыһыан

Мировоззрение

Бэлиитикэ сөбүлээһин өттүнэн, политологтар уонна суруналыыстар Владимир Путины консерваторынан ааҕаллар.

Путин цитируйдуур философтарын уонна устуоруктарын ортотугар сүрүннээн уҥа консерватордар бааллар: И. А. Ильин, К. Н. Леонтьев, Л. Н. Гумилёв, Н. А. Бердяев, Н. М. Карамзин, Д. И. Менделеев, В. С. Соловьёв. Политологтар И. А. Ильины Путин сөбүлүүр философунан ааттыыллар.

Философ Мишель Ельчанинов Путин мировоззрениетын сүрүн уратыларын консерватизм, анал «нуучча суола» диэн арҕааҥҥы дойдуну утары теория уонна евразийство диэн характеристикалаабыта. Путин мировоззрениятыгар ааспыт сэбиэскэй кэм сабыдыаллаах.

2011 уонна 2013 сылларга Путин бэйэтин «хомуньуус буолбатах консерватор» уонна консервативнай майгылаах прагматик диэн ааттыыра, оттон 2014 сыллаахха бэйэтин либералынан ааҕара уонна бэйэтин «Арассыыйаҕа саамай улахан националиста» диэбитэ (2018 сыллаахха маны «Арассыыйаҕа саамай сөптөөх уонна көдьүүстээх националиста» диэн эппитэ). Ону кытта Путин «Арассыыйа нууччаларга» (2021 сыллаахха «хайа хаспаҕын национализм» лозунгынан ааттаабыта) диэн санааны кириитикэлээбитэ, ону сепаратистскай уонна ирредентистскай амбицияларга утарылаһар курдук ылыммыта — 2022 сыллаахха биир телевизионнай интервьютугар кини сыала-соруга «нуучча дьонун түмүү» буоларын эппитэ. Песков этэринэн, Путин монархияҕа скептическай уонна «оптимист буолбатах» — 2016 сыллаахха Путин бэйэтэ социалистическай идеялары сөбүлүүрүн эппитэ.

Арассыыйа уонна сээбиэскэй устуоруйатыгар сыһыан

2013 сыллаахха Путин орто оскуолаларга Арассыыйа устуоруйатын учебниктарын биир линиятын оҥорууну көҕүлээбитэ, ону устуоруйа утарыта туруулартан уонна хос быһаарыылартан босхолуон баҕарбыта — бу учебниктары туһанан оскуолаларга Арассыыйа устуоруйатын үөрэтии 2016/2017 үөрэх дьылыттан саҕаламмыта.

Владимир Путин «Улахан Арассыыйа энциклопедиятын» презентациятыгар

2005 сыллаахха Путин ССРС сууллуутун ХХ үйэ саамай улахан геополитическай катастрофата диэн ааттаабыта. Итини тэҥэ, саҥа демократическай Арассыыйаны олохтуур туһугар уопсастыбаны түмэргэ ыҥырбыта.

Путин Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин салайааччытын В. И. Ленин үлэтин, идеятын түмүгүн туһунан кытаанахтык саҥарбыта, кинини устуоруйа Арассыыйаны суох оҥорбутугар буруйдаабыта.

2022 сыл муус устар 20 күнүгэр Путин кинээс Рюрик норман төрүтүн туһунан теорияны утары тыл эппитэ. Кини бэрэсидьиэнниир саҕаланыаҕыттан бу тиэмэҕэ интэриэһин көрдөрбүтэ.

Алтынньыга Путин XVIII үйэҕэ Емельян Пугачев өрө туруута, сорох өттүнэн, Арассыыйа импиэрийэтин былааһа мөлтөөбүтүнэн кыаллыбыта диэн санаатын биллэрбитэ.

Итэҕэлгэ сыһыан

2012 сыл тохсунньутугар быыбар хампаанньатын кэмигэр Путин кыра эрдэҕинэ православиеҕа сүрэхтэммитин арыйбыта. Сүрэхтэнии 1952 сыл сэтинньиитигэр (Михайлов күнүгэр) Ленинградка Спасо-Преображенскай собуорга буолбута.

Путин Спасо-Преображенскай Валаам манастыырыгар архимандрит Панкратийы кытта (хаҥаска), 2001 сыл атырдьах ыйын 16 күнэ

Путин Москва уонна Бүтүн Арассыыйа Патриархын Алексий II-и кытта мэлдьи көрсөрө, Москва уонна Бүтүн Арассыыйа Патриархын Кириллы кытта көрсөр, итэҕэл сулууспаларыгар кыттар, дойду устун айанныыр кэмигэр араас православнай таҥара дьиэлэригэр, манастыырдарга сылдьар.

Уопсастыбаннай уобарас

2013 сыллаахха Путин «Forbes» сурунаал сыллааҕы «аан дойдуга саамай сабыдыаллаах дьон» рейтинигэр бастакы миэстэни ылан, Барак Обаманы иккис миэстэҕэ таһаарбыта. Рейтини оҥорооччулар этэллэринэн, 2013 сыллаахха Путин бастакы миэстэни «бэйэтин дойдутугар уонна аан дойду таһымыгар былааһы көхтөөхтүк көрдөрбүт самодержавец» быһыытынан көрдөрбүтүн иһин ылбыта. Түмүк 2014 сыллаахха, онтон 2016 сыллаахха хатыланан тахсыбыта. «Арассыыйа бэрэсидьиэнэ дойдутун сабыдыалын аан дойду хас биирдии муннугар кэриэтэ тарҕаппыта».

Имидж акциялара

2008 сыл атырдьах ыйын 31 күнүгэр Путин Уссурийскай заповедникка сылдьан, Уссурийскай баабырдары быыһыыр бырагырааманы кытта билсибитэ.

2010 сыл муус устар ыйын 28 күнүгэр Путин Франц Иосиф Сирэ архипелакка сылдьан, үрүҥ эһэ ахсаанын кэтээн көрөр учуонайдар экспедицияларын үлэлэрин кытта билсибитэ. Путин биир эһэҕэ GPS воротник кэтэрдибитэ.

Балаҕан ыйын 5 күнүгэр Салехард анныгар баар Кушеват орнитологическай станциятыгар Путин «Полёт надежды» бырайыак чэрчитинэн Кыһыл кинигэҕэ киирбит Сибиир туруйаларын быыһыыр эксперименҥэ кыттыбыта. Рязань питомнигар иитиллибит алта туруйа сылаас климаттаах сиргэ кыһыҥҥы кэмҥэ көтөр суолларын көрдөрөр сыалтан, Путин, үрүҥ комбинезоннаах уонна журавль клинин баһыгар олорон, үс көтүүнү оҥорбута: бастакы боруобалыыр көтүү, уонна икки — туруйалары кытта бииргэ.

2018 сыл сайыныгар Путин Арассыыйаҕа Аан дойду XXI чөмпүйэнээтин арыйбыта.

2019 сыл от ыйыгар Путин Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр ууга барбыт Щ-308 «Сёмга» подводнай лодкаҕа өлбүт подводниктар кэриэстэригэр батискафынан Финляндия хомотун түгэҕэр түспүтэ.

Дьулҕаннара

Кини хайаларга хайыһары сөбүлүүр. Самбоҕа уонна дзюдоҕа спорт маастара. Самбоҕа уонна дзюдоҕа Ленинград чөмпүйүөнэ (1975), самбоҕа Арассыыйа үтүөлээх тренерэ (1998), «Труд» көҥүл спортивнай уопсастыба киин сэбиэтин чөмпүйүөнэ, ССРС кубогын призера, «Жалгирис» уонна «Калев» көҥүл спортивнай уопсастыбалар чөмпүйэнээттэрин кыайыылааҕа, университет чемпионаттарын хас да төгүллээх кыайыылааҕа буолбута.

Ниэмэс тылын үчүгэйдик билэр, ааҥыллыы саҥарар. ОБСЕ парламентскай ассамблеятын урукку вице-бэрэссэдээтэлэ Вилли Виммер этэринэн, Владимир Путины атын бэлиитиктэрэн уратыта диэн, кини дьон иннигэр ниэмэс тылын бэйэтэ сөпкө уонна эрэллээхтик тылбаастыыр кыаҕа буолар.

Тус олоҕо

Дьиэ кэргэн

1983 сыл от ыйын 28 күнүгэр Путина Людмила Александровнаны Шкребневаны кытта дьиэ кэргэн буолбуттара.

2013 сыл бэс ыйын 6 күнүгэр Арассыыйа-24 каналга Владимир уонна Людмила Путиннар арахсалларын туһунан иһитиннэрбитэрэ. 2014 сыллаахха Путин пресс-секретара Дмитрий Песков этэринэн арахсыы номнуо ситэриллибит.

Владимир Путин уонна Людмилы Шкребнева сыбаайбалара. 1983 сыл

Оҕолоро уонна сиэннэрэ

Икки оҕолоох: Мария (1985 сыл муус устар 28 күнүгэр төрөөбүтэ) уонна Екатерина (1986 сыл атырдьах ыйын 31 күнүгэр төрөөбүтэ).

2012 сыл атырдьах ый 15 күнүгэр Мария Москваҕа уол оҕону төрөппүтэ, кини төрөөбүтүн Путин өр сыллаах доҕоро, музыкант Сергей Ролдугин 2014 сыллаахха бигэргэппитэ, оттон 2017 сыл бэс ыйыгар Путин бэйэтэ Оливер Стоуну кытта интервьютугар сиэнин төрөөбүтүн бигэргэппитэ. 2017 сыл бэс ыйын 15 күнүгэр Владимир Путин иккис сиэнэ соторутааҕыта төрөөбүтүн туһунан эппитэ.

Аймахтара

Путин аймахтарыттан бэчээккэ ахтыллыбыттара:

• Эһэтэ — Спиридон Иванович Путин (1879—1965).
• Двоюроднай быраата — Игорь Александрович Путин (төр. 1953 сыл кулун тутар 30 күнэ Ленингракка), үөрэҕинэн инженер уонна юрист, 24 сыл устата Сэбилэниилээх Күүстэргэ сулууспалаабыта, онтон судаарыстыбаннай сулууспаҕа үлэлээбитэ, онтон 2013 сыллаахха «Маастар-Баан» вице-президенэ уонна сэбиэтин чилиэнэ этэ.
• Двоюроднай быраата — Евгений Михайлович Путин (1933 олунньу 25 күнэ — 2024 кулун тутар 10 күнэ) — уролог, Иваново куоракка үлэлээбитэ.
• Двоюроднай племяннига — Роман Игоревич Путин (төр. 1977), «Группа компаний МРТ» ООО дириэктэрдэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, «МРТ-АВИА» хос бас билээччитэ.
• Двоюроднай балтын уола — Шеломов Михаил. 2000-с сыллартан 2017 сылга диэри Совкомфлот Санкт-Петербурдааҕы офисыгар кылаабынай исписэлииһинэн үлэлээбитэ. Бэйэтин дочернэй хампаанньаларын нөҥүө «Арассыыйа» баан, 8,4 %, «Согаз» 12,47 % (2004 сылтан), 100 % «СОГАЗ-недвижимость» (2009 сылтан), уонна Санкт-Петербургтан чугас курорт аттыгар массыына сүүрдэр суолун туппут «Игора драйв» хампаанньа 50 % бас билэр.
• Двоюродай быраатынан племяннига — Михаил Путин. Үөрэҕинэн быраас, 2018 сыллаахха «Газпром» бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта буолбута. Судаарыстыба баһылыгын пресс-сэкирэтээрэ Дмитрий Песков бэчээккэ В. В. Путин ыраах аймах буоларын, кинини кытта бэрэсидьиэн «кэпсэппэт» диэн эппитэ.

Путин култуураҕа

Путины популярнай, уулусса, куйаар-ситим култууратыгар элбэхтик ааттыыллар. Киниэхэ анаммыт хаартыскалар, плакаттар, ырыалар, граффитилар, видеолар уонна киинэлэр (ол иһигэр документальнай киинэлэр), анекдоттар уонна да атын бааллар. Сэбиэскэй тэлэбиидэнньэҕэ сокуоннайа суох шпион туһунан «Сааскы уон сэттэ түгэн» диэн киинэни ырытан, киинэ учуонайдара Стивен Ловелл уонна Марк Липовецкай Путин уонна Штирлиц икки ардыларыгар тэҥнэһиилэри оҥороллор, иккиэн патриотическай миссияҕа бэриниилээх буолууну Европа имиджин кытта холбуур диэн бэлиэтииллэр.

Филателияҕа

Арассыыйа үс почта маарката В. В. Путиҥҥа анаммыта, ону тэҥэ Азербайджан, КНДӨ, Либерия, Молдавия, Словакия, Словения, Украина уонна Узбекистаан почта мааркалара.

Гейдар Алиевы кытта Азербайджан почта мааркатыгар (2001)

Фильмография

• 2001 — «Путин. Високосный год». Владимир Путин бэрэсидьиэнинэн олорбут бастакы сылын туһунан киинэ.
• 2007 — «55» — Никита Михалков Владимир Путин бэрэсидьиэннээһинин туһунан документальнай киинэтэ. Путин 55 сааһын туолуутугар көрдөрбүттэрэ.
• 2012 — «Путин, Россия и Запад» киинэ.
• 2015 — «Президент» — Владимир Соловьев устуутугар Арассыыйатааҕы толору метражтаах документальнай киинэ.
• 2015 — «Крым. Путь на Родину» диэн Андрей Кондрашов нууччалыы толору метражтаах документальнай киинэтэ.
• 2015 — «Миропорядок» диэн Владимир Соловьев Арассыыйа толору метражтаах документальнай киинэтэ.
• 2016 — «Украина в огне» диэн Игорь Лопатёнок Америка толору метражтаах документальнай киинэтэ.
• 2017 — «Интервью с Путиным» диэн Оливер Стоун оҥорбут Америка түөрт чаастан турар документальнай киинэтэ.
• 2017 — «Большой, любимый, дорогой» — «Десятая муза» оҕо киинэ устуудьуйатын нуучча кылгас уус-уран киинэтэ.
• 2018 — «Валаам» диэн Андрей Кондрашов Арассыыйа документальнай киинэтэ.
• 2018 — «Миропорядок 2018» диэн Владимир Соловьев Арассыыйа толору метражтаах документальнай киинэтэ.
• 2018 — «Путин» диэн Андрей Кондрашов Арассыыйатааҕы толору метражтаах киинэтэ.
• 2018 — «Свидетели Путина» диэн Виталий Манскай Арассыыйа документальнай киинэтэ.
• 2018 — «Дело Собчака» — Вера Кричевская Арассыыйа документальнай киинэтэ.
• 2019 — «В борьбе за Украину» диэн Игорь Лопатёнок Америка толору метражтаах документальнай киинэтэ.
• 2020 — «Путин: история русского шпиона» Британскай минисериал. Үс серияттан турар документальнай киинэ.
• 2024 — суруналыыс, Tucker Carlson Network видеоплатформатын төрүттээччи Такер Карлсону кытта интервью.

Наҕараадалар уонна билинии

2007 сыллаахха Владимир Путины Америка Time сурунаала «Сыл киһитэ» диэн ааттаабыта.

Америка Forbes сурунаала көрдөрөрүнэн, 2013, 2014, 2015 уонна 2016 сылларга Путин аан дойдуга саамай сабыдыаллаах дьон испииһэгэр бастаабыта.

Арассыыйа уонна тас дойдулар үгүс академияларын, университеттарын бочуоттаах доктора.

Улуу Петр национальнай уопсастыбаннай бириэмийэтин лауреата (2001), «Православнай норуоттар сомоҕолоһууларын бөҕөргөтүүгэ чаҕылхай үлэлэрин иһин» бириэмийэ (2002), «Итэҕэл уонна бэриниилээх буолуу иһин» Андрей Первозваннай бириэмийэтин (2004), уонна аатынан Конфуций эйэ бириэмийэтин лауреата (КНӨ, 2011).

2024 сыл сааһыгар Чэчиэн Өрөспүүбүлүкэтин Гудермес куоратыгар Арассыыйа спецназ университетыгар Путин аатын иҥэрбиттэрэ.

2025 сыл муус устар ыйыгар Путиҥҥа Аан дойдутааҕы этноспорт федерациятын лидердээһин бириэмийэтин иҥэрбиттэрэ.

Байыаннай сыбаанньа уонна кылааснай чин

• Саппаас полковнига (1999 сыл)
• 1-ы кылаастаах Арассыыйа Федерациятын дьиҥнээх судаарыстыбаннай сүбэһитэ, (1997 сыл муус устар 3 күнэ)

Библиография

• Путин В. В. Стратегическое планирование воспроизводства минерально-сырьевой базы региона в условиях формирования рыночных отношений (Санкт-Петербург и Ленинградская область): дисс. … канд. экон. наук. — Санкт-Петербург, 1997. — 218 с.
• Путин В. В. Избранные речи и выступления. — М.: Книжный мир, 2008. — 471 с.
• Путин В. В. Прямая речь. — М.: Звонница-МГ, Новый ключ, 2016. — Т. 1—3. — 1000 экз.
• Путин В. В. Россия на рубеже тысячелетий // Независимая газета. — 1999. — 30 декабря.
• Владимир Путин Почему трудно уволить человека // Русский пионер. — 2009. — 16 июня.
• Путин В. В. Россия сосредотачивается — вызовы, на которые мы должны ответить // Известия. — 2012. — 16 января.
• Путин В. В. Россия: национальный вопрос // Независимая газета. — 2012. — 23 января.
• Путин В. В. О наших экономических задачах // Ведомости. — 2012. — 30 января. — № 15(3029)
• Путин В. В. Демократия и качество государства // Коммерсантъ. — 2012. — 6 февраля. — № 20/П (4805)
• Путин В. В. Строительство справедливости. Социальная политика для России // Комсомольская правда. — 2012. — 13 февраля.
• Путин В. В. Быть сильными: гарантии национальной безопасности для России // Российская газета. — 2012. — 20 февраля. — № 35(5708)
• Putin V. A Plea for Caution From Russia // The New York Times. — 2013. — September 11.
• Wladimir Putin Offen sein, trotz der Vergangenheit // ZEIT ONLINE.
  22. Juni 2021

Быһаарыылар

Литэрэтиирэ

• Гуревич В. Д. Владимир Путин. Родители. Друзья. Учителя. — СПб.: Изд-во Юрид. ин-та, 2004. — 173 с. — ISBN 5-86247-068-9
• Дегоев В. В., Ибрагимов Р. Ю. Россия при Путине: обретения, тревоги, надежды. — М.: Империум XXI век, 2007. — 237 с. — ISBN 978-5-91317-005-7
• Зайпель Х. Путин: Логика власти. — Время, 2016. — 384 с. — ISBN 978-5-9691-1508-8
• Путин, Владимир Владимирович / С. Л. Кравец (мировоззренческие основы государственной политики, внутренняя политика), Ф. А. Лукьянов (внешнеполитическая концепция, внешняя политика), В. А. Мау (экономика), Е. Э. Чуковская (законодательство, вопросы культуры) // Пустырник — Румчерод. — М. : Большая российская энциклопедия, 2015. — С. 8—29. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 28). — ISBN 978-5-85270-365-1.
• Леонов Н. С. Что ещё может Путин? — М.: Алгоритм, 2013. — 256 с. — (Как Путину обустроить Россию). — 3000 экз. — ISBN 978-5-4438-0251-0
• Лузянин С. Г. Восточная политика Владимира Путина : возвращение России на «Большой Восток» (2004-2008 гг.). — М.: АСТ, 2007. — 446 с. — ISBN 5-17-041020-4
• Медведев Р. А. Время Путина. — М.: Время, 2014. — 720 с. — (Собрание сочинений Медведевых Роя и Жореса). — ISBN 978-5-9691-0855-4
• Медведев Р. А. Владимир Путин. — М.: Молодая гвардия, 2007. — 685 с. — (Жизнь замечательных людей). — ISBN 978-5-235-03059-6
• Млечин Л. М. Путин и Трамп. Враги, соперники, конкуренты?. — М., 2019. — ISBN 978-5-6040607-1-1
• Млечин Л. М. Путин. Россия перед выбором. — СПб.: Питер, 2012. — 448 с. — ISBN 978-5-459-01226-2
• Рар А. Владимир Путин: «Немец» в Кремле. — М.: ОЛМА-Пресс, 2001. — 318 с. — (Проект «Путин»). — ISBN 5-224-02143-X
• Рар А. Владимир Путин. Лучший немец в Кремле. — М.: Алгоритм, 2012. — 237 с. — (Проект «Путин»). — ISBN 978-5-4320-0039-2
• Рар А. Куда пойдёт Путин?: Россия между Китаем и Европой (Почему Западу нужна Россия: Экспертный анализ). — М.: ОЛМА Медиа Групп, 2012. — 352 с. — 4000 экз. — ISBN 978-5-373-04735-7
• Стратиевски Д., Гонсаленс К. Путин, водка и казаки: Представления о России на Западе. — М.: Алгоритм, 2014. — 208 с. — (Проект «Путин»). — 2500 экз. — ISBN 978-5-699-71816-0, 978-5-4438-0770-6
• Таланов В. Л. Психологический портрет Владимира Путина. — СПб.: Б&К, 2000. — 61 с. — ISBN 5-93414-018-3
• Хатчинс К., Коробко А. Путин / Пер. с англ. — М.: ОЛМА Медиа Групп, 2012. — 432 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-373-04767-8
• Чадаев А. В. Путин. Его идеология. — М.: Европа, 2006. — 230 с. — (Идеологии). — ISBN 5-9739-0040-1
• Karen Dawisha Putin's Kleptocracy: Who Owns Russia?. — Simon and Schuster., 2015. — 464 с. — ISBN 9781476795201
• Оливер Стоун Интервью с Владимиром Путиным. — М.: Альпина Паблишер. — 350 с. — ISBN 978-5-9614-6477-1
• Boyd-Barrett, Olive. Western Mainstream Media and the Ukraine Crisis : A study in conflict propaganda. — L. : Routledge ; N.Y., 2017. — ISBN 978-1-315-55968-1.

Сигэлэр

• ТАСС, 7 октября 2021. Биография Владимира Путина
• putin.kremlin.ru(нууч.)
  eng.putin.kremlin.ru(ааҥл.) — официальный сайт Путина Владимира Владимировича
• Архив сайта Председателя Правительства РФ В. В. Путина (2008—2012)