Аҕа дойду Улуу сэриитэ

УРУБИИКИ диэн сиртэн ылыллыбыт
Аҕа дойду Улуу сэриитэ
Сүрүн конфликт: Аан дойду иккис сэриитэ
Үөһэттэн аллараа диэки хаҥас столбик: 1. Псков таһынааҕы дэриэбинэҕэ ниэмэс пехотата умайа турар дьиэни ааһар (бэс ыйа-от ыйа 1941). 2. Кыһыл Армия орудиеларын расчёта өстөөҕү ытар. Сталинград, күһүн 1942. 3. Берлин анныгар сэбиэскэй артиллеристар. 1945 муус устар. Үөһэттэн аллараа диэки уҥа столбик: 1. Москва ополченецтара винтовкалары ылаллар (1941 сайын). 2. Керчь оройуонугар буолбут кыргыһыыга бааһырбыт киһини санинструктор бэрэбээскэлиир. Кырыым босхолонуута, 1944. 3. Кыһыл болуоссакка Кыайыы күнүн үөрүүлээх тэрээһиннэрин кэмигэр москвичтар. 1945 ыам ыйын 9 күнэ
Үөһэттэн аллараа диэки хаҥас столбик:
1. Псков таһынааҕы дэриэбинэҕэ ниэмэс пехотата умайа турар дьиэни ааһар (бэс ыйа-от ыйа 1941). 2. Кыһыл Армия орудиеларын расчёта өстөөҕү ытар. Сталинград, күһүн 1942. 3. Берлин анныгар сэбиэскэй артиллеристар. 1945 муус устар.
Үөһэттэн аллараа диэки уҥа столбик:
1. Москва ополченецтара винтовкалары ылаллар (1941 сайын). 2. Керчь оройуонугар буолбут кыргыһыыга бааһырбыт киһини санинструктор бэрэбээскэлиир. Кырыым босхолонуута, 1944. 3. Кыһыл болуоссакка Кыайыы күнүн үөрүүлээх тэрээһиннэрин кэмигэр москвичтар. 1945 ыам ыйын 9 күнэ
Күнэ 1941 бэс ыйын 22 күнэ — 1945 ыам ыйын 9 күнэ
(3 сыл, 10 ый, 2 нэдиэлэ уонна 3 күн)
Төрүтэ
  • Нацистскай Германия агрессивнай экспансионистскай идеологията Илиҥҥи олорор сири былдьыыр наадатын көрөр этэ.
  • Гитлер сэбиэскэй судаарыстыбаны хомуньуус идеологиятын бөҕөргөтүүтүн быһыытынан суох оҥорор баҕа санаата
  • Байыаннай-стратегическай суоттааһын: Улуу Британияны былдьыырга табыллыбатах сорунуу кэнниттэн, Германия хамандыыра ССРС ресурсатын суотугар аан дойдуну баһылыыр иһин сэриини салҕыыр туһугар Илин диэки агрессияны хайысхалыырга быһаарыммыта
Түмүгэ ССРС кыайыыта, Германия капитуляцията
Уларыйыылар
  • нацисткай Германия эһиитэ
  • Германияны оккупация, арҕаа уонна илин өттүгэр араарыы
  • Илин уонна Орто Европа сорох дойдуларыгар сэбиэскэй былаастары өйүүр бырабыыталыстыбалар былааска тахсыылара
  • Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрин тэрийии
  • Икки сверхдержава үөскээһинэ
Өстөөхтөр
  • ССРС ССРС
  • Тыва Норуодунай Өрөспүүбүлүкэтэ Тыва (1941–1944)
  • Польша Польша (1943 сылтан)
  • Чехословакия Чехословакия
  • Югославия Югославия (1943 сылтан)
  • Албания Албания (1944 сылтан)
  • Франция Сэриилэһэр Франция (1942 сылтан) (кэмчи кыахтаах кыттыы)
  • Болгария Болгария (1944 сылтан)
  • Румыния Румыния (1944 сылтан)
  • ФинляндияFlag of Finland.svg Финляндия (1944–1945)
Утарсыы хамсааһыннара
  • Нацист Германията Германия[lower-alpha 1]
  • • Словакия Словакия[1]
  • • Хорватия Хорватия
  • Италия Италия хоруоллуга (1941–1943)
Венгрия→Венгрия Венгрия
  • Румыния Румыния (1944 сылга диэри)
  • ФинляндияFlag of Finland.svg Финляндия (1944 сылга диэри)
Коллаборационистскай байыаннай чаастара

Судаарыстыбалар, «ось» күүстэрин өйүүр:

Өрүттэр күүстэрэ

РККА-ҕа 1941—1945 уопсайа мобилизацияламмыт: 34 476 700 киһи[6][7]

1941—1945 уопсайа мобилизацияламмыт: 19 000 000 киһи курдук[7]

Сүтэриилэр

26 600 000[lower-alpha 2][8], ол иһигэр 8 668 400 байыаннай
Төннөрүллүбэт сүтэриилэр — 11 444 100 киһи[7]

11 900 000[lower-alpha 3], ол иһигэр 5 076 700 байыаннай[7][9]
Төннөрүллүбэт сүтэриилэр — 8 649 200 киһи (1,6 млн билиэҥҥэ ылыллыбыттары аахпахха, 1945 сыл ыам ыйын 9 күнүттэн кэнники билиэҥҥэ ылыллыбыттар. Фольксштурм, полиция, коллаборационистар уонна атыттар сүтэриилэрэ биллибэт)[7]

Логотип РУВИКИ.Медиа Биики Хааһахха миэдьийэ билэлэр
Кыайыы знамята Рейхстаг үрдүгэр

Аҕа дойду Улуу сэриитэ (1941 бэс ыйын 22 күнэ — 1945 ыам ыйын 9 күнэ) — ССРС нацисткай Германияны кытта кыайыар дылы ыыппыт сэриитэ. Иккис Аан дойду сэриитин (1939—1945) сүрүн, быһаарыылаах сорҕото[10][11]. Германияны кытта Сэбиэскэй Сойууһу утары кини союзниктара Болгария, Венгрия, Италия, Румыния, Словакия, Финляндия, Хорватия сэриилэспиттэрэ. Кээмэйинэн көрдөххө, аан дойду устуоруйатыгар саамай улахан уонна хааннаах сэбилэниилээх конфликт буолбута[10][12][13][14].

1940 сыллаахха нацисткай Германия салалтата Франция капитуляциятын кэнниттэн тута Сэбиэскэй Сойууһу утары сэриигэ бэлэмнэниитин саҕалаабыта. Ниэмэс хамандыырдара оҥорбут ССРС-ка кимэн киирии былааныгар «Барбаросса[ru]» диэн кодовой аат бэриллибитэ. Ону кытта тэҥҥэ «Ост генеральнай былаан[ru]» оҥоһуллар этэ, ону олоххо киллэрии Сэбиэскэй Сойууһу кыайыы кэнниттэн тута саҕаланыахтаах этэ. «Ост» былааныгар Сэбиэскэй судаарыстыбаны толору суох оҥоруу, кини баайын-дуолун былдьааһын уонна арҕаа таһаарыы, дойду сирин-уотун Уралга диэри «германизациялааһыны» олохтоох нэһилиэнньэ үгүс өттүн суох оҥоруу уонна кинилэри күүһүнэн көһөрүү көрүллүбүтэ[15].

Саба түһүспэт туһунан дуогабары кэһэн, 1941 сыл бэс ыйын 22 күнүгэр фашистскай Германия уонна кини союзниктарын сэриилэрэ сэрии биллэрбэккэ эрэ ССРС сиригэр-уотугар саба түспүттэрэ[16][14].

Сэрии кэмигэр Сэбиэскэй Сойуус, Гитлеры утары коалиция састаабыгар киирэн, Германия сэбилэниилээх күүстэригэр уонна кини Европа союзниктарыгар саамай улахан хоромньуну оҥорбута, Сэбиэскэй Сойуус хотторууларыгар быһаарыылаах оруолу оонньообута[17][18][19][20][21][22]. Үс сыл устата (1941—1944 сс.) бары ниэмэс күүстэрин 90 % кэриҥэ ССРС утары ыытыллыбыта. Союзниктар күүстэрэ 1944 сыл бэс ыйыгар Нормандияҕа түспүттэрин кэннэ, Германия сэриилэрин ⅔ Илиҥҥи фроҥҥа хаалбыта.

Сэбиэскэй Сойуус, кыайыылаах дойдулартан биирдэстэрэ, Нюрнберг трибуналыгар[ru] буруйдуур өрүтэ этэ, бу трибунал Германия саҕалаабыт агрессивнай сэриитин, сэрии кэмигэр нацистар оҥорбут сэрии буруйдарын уонна киһи аймах утары буруйдарын туһунан сокуоннай сыанабылы биэрбитэ, ону тэҥэ сүрүн нацистскай буруйдаахтарга бириигэбэрдэ таһаарбыта.

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сэбиэскэй норуот кыайыытын чиэһигэр, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун уурааҕынан ыам ыйын 9 күнэ бүтүн норуот бырааһынньыктааһын күнүнэн — Кыайыы Күнүнэн олохтоммута[23].

Сэрии иннинэ Европаҕа байыаннай-бэлитиичэскэй балаһыанньа

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1922 сыллаахха Рапалло дуогабара түһэрсиллибитин кэннэ, ССРС Веймарскай Германияны кытта доҕордуу сыһыаны тутуһара. Ол гынан баран, 1933 сыллаахха А. Гитлер салайааччылаах нацистар былааска тахсыылара сэбиэскэй-германскай сыһыаннаһыылар тымныйыыларыгар тириэрдибитэ: национал-социалистическай идеология хара маҥнайгыттан антикоммунистическай майгылаах этэ. 1936 сыллаахха Германия уонна Дьоппуон аан дойдуга хомуньуус тарҕамматын туһугар Антикоминтерн пактыгар илии баттаабыттара.

Атын дойдулардааҕы дьыалалар наркома М. М. Литвинов Европаҕа тэҥ дуогабардарга олоҕурбут холбоһуктаах куттал суох буолуутун систиэмэтин оҥорууга үлэлэспитэ. Англия уонна Германия дипломатиялара утарсыыларын үрдүнэн, 1935 сыллаахха ССРС Францияны уонна Чехословакияны кытта бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһүү туһунан дуогабардары түһэрсэр кыахтаммыта.

1938 сыллаахха Германия Чехословакия Судетскай эрэгийиэнигэр ирдэбил туруорбута. Сэриини туората сатаан, Франция уонна Англия агрессоры уоскутар бэлиитикэни ылыммыттара: Мюнхен сөбүлэһиитин быһыытынан, Германия Судеты сирин-уотун салгыы кэҥэппэт усулуобуйатыгар аннексиялыырга көҥүллэммитэ. Чехословакия мөлтөөбүтүн туһанан, Польша Тешин эрэгийиэнин аннексиялаабыта. 1939 сыллаахха, дуогабары кэһэн, Германия Чехословакияны барытын ылбыта.

1939 сыллаахха Москваҕа үс өрүттээх кэпсэтиилэр саҕаламмыттара. ССРС Германияттан агрессия тахсар түгэнигэр холбоһуктаах дьайыы былаанын туруорсубута, ол гынан баран Польша бүттүүн Европа сэрии буоллаҕына сэбиэскэй сэриилэри бэйэтин сиринэн ааһартан аккаастаммыта. Улуу Британия эмиэ ССРС-ы кытта туох да дуогабар түһэрсиэн баҕарбатаҕа. Франция урукку премьер-миниистирэ П. Рейно кэлин сэрии иннинээҕи балаһыанньаҕа ССРС этии киллэрбит бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһүү дуогабара Германия салгыы кэҥээһинин тохтотор буолуохтаах суол буоларын билиммитэ. Ол гынан баран, Арҕааҥҥы дойдулар бу түгэни соруйан көтүппүттэрэ.

«Ось» дойдулара Европаҕа 1941 сыл бэс ыйыгар

Германия агрессиятын иннигэр соҕотох хаалартан куттанан, ССРС 1939 сыл атырдьах ыйын 23 күнүгэр Германияны кытта агрессияны бобор дуогабары түһэрсибитэ, онно Илиҥҥи Европаҕа сабыдыал эйгэтин үллэстии туһунан кистэлэҥ боротокуол киирбитэ. Кэлин түгэннэр көрдөрбүттэринэн, бу дуогабар ССРС Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыайыытыгар улахан суолталаах түгэн буолбута, агрессияны утары охсуһарга икки сыллаах бэлэмнэнии кыаҕын биэрбитэ[24].

Аан дойду иккис сэриитэ саҕаламмытын кэннэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1939 сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр нацисткай Германия Польшаҕа кимэн киирэн Аан дойду иккис сэриитэ саҕаламмыта. Польша судаарыстыбата эстибит түгэнигэр, ССРС Польша илин өттүгэр украинецтар уонна белорустар олорор сирдэригэр сэриилэри киллэрбитэ. Арҕаа Украина Украина ССР састаабыгар, Арҕаа Белоруссия Белорусия ССР састаабыгар киирбиттэрэ. Балаҕан ыйын 28 күнүгэр Германияны кытта кыраныысса дуогабара түһэрсиллибитэ.

Кэлэр икки сылга ССРС Германияны кытта сэриини хойутатаары уонна кыраныыссаларын хааччыйарга дьулуһара. Ленинградтан судаарыстыбаннай кыраныыссаны тэйитэр туһугар 1939 сыллаахха Финляндияны кытта территориялары атастаһар туһунан кэпсэтиилэр ыытыллыбыттара. Финляндия бу боппуруоска туох да кэпсэтииттэн аккаастаммытын кэннэ, Сэбиэскэй-Финляндия сэриитэ (1939—1940) саҕаламмыта.

1940 сыллаахха ССРС Румынияттан Арассыыйа гражданскай сэриитин кэмигэр Румыния сэриилэрэ аннексиялаабыт Бессарабияны уонна Хотугу Буковинаны төннөрөргө ирдээбитэ. Румыния бу территориялары биэрэргэ сөбүлэспитэ, уонна кинилэр Молдавскай ССР уонна Украина ССР састааптарыгар киирбиттэрэ. Ону тэҥэ 1940 сыллаахха Литва, Латвия уонна Эстония ССРС састаабыгар киирбиттэрэ.

Нацисткай Германия ССРС утары сэриигэ бэлэмнэниитэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

А. Гитлер ССРС-ы кытта сэрии туһунан бүтэһик быһаарыыны 1940 сыл от ыйын 31 күнүгэр, Германия Францияны кыайбытын кэннэ, ылыммыта[25].

1940 сыл ахсынньы 18 күнүгэр Гитлер 21 нүөмэрдээх директиваҕа илии баттаабыта, ол директива «Барбаросса» диэн ааттаммыта. Германия ССРС-ы утары сэриитигэр сүрүн салайар докумуон буолбута. «Барбаросса» былаанын сүрүн сыала-соруга Кыһыл Аармыйа сэриигэ бэлэм биригээдэлэрин дойду дириҥҥэ төттөрү тардыбакка «ССРС-ы кылгас кэмнээх хампаанньаҕа кыайыы» этэ. Кимэн киириигэ Европаҕа оккупациялыыр функциялары толорор сэриилэртэн ураты бары Германия сирдээҕи күүстэрэ, ону тэҥэ Авиация үс гыммыт иккитэ (Люфтваффе) уонна флот кыра чааһа (Кригсмарине) кыттыахтаах этилэр. Ниэмэс сэриилэрэ Архангельскай-Астрахань сурааһыныгар тиийиэхтээхтэрэ, онно, наада буоллаҕына, Германия авиациятыгар «Уралга баар сэбиэскэй промышленнай кииннэргэ сабыдыаллыыр» усулуобуйаны тэрийиэхтээхтэрэ[26].

Беларусь нөҥүө Москваҕа сүрүн атааканы оҥорорго, аармыйа бөлөхтөрө «Киин» тэриллибитэ (48 дивизия 500 км фронт кэтитэ). «Соҕуруу» аармыйа бөлөхтөрө (1250 км фроҥҥа союзниктар өйөбүллэринэн 40 немец дивизията) Киев иннин диэки барыахтаах этэ. Хотугу аармыйа бөлөхтөрө (290 км фроҥҥа 29 дивизия) «Киин» бөлөх флангын сабар, Прибалтиканы ылар уонна Финляндия сэриилэрин кытта сибээһи олохтуур сорудахтаах этэ. Финляндия, Венгрия уонна Румыния сэриилэрин учуоттаан туран, бастакы стратегическай эшелон дивизияларын уопсай ахсаана 157 дивизияҕа уонна 18 бригадаҕа тэҥнэспитэ.

Кимэн киирии ахсыс күнүгэр ниэмэстэр Каунас — Барановичи — Львов — Могилёв-Подольский кыраныыссаларыгар тиийэр былааннаах этилэр. Сэрии сүүрбэһис күнүгэр Днепр линиятыгар (Киевтан соҕуруу диэки) — Мозырь — Рогачёв — Орша — Витебск — Великие Луки — Псковтан соҕуруу — Пярну соҕуруу өттүгэр тиийэр былааннаах этилэр.

Бу кэнниттэн, сүүрбэ күннээх тохтобул биригээдэлэри түмүүгэ уонна саҥаттан бөлөхтөөһүҥҥэ көҥүллүүрүгэр күүтүллэр этэ. Сэрии түөрт уонус күнүгэр атаака иккис түһүмэҕэ саҕаланыахтаах этэ, ол кэмҥэ Москваны, Ленинграды уонна Донбаһы ылыы былааннаммыта.

Былаан оҥоһулларыгар кимэн киирии соһуччу буоларын хааччыйыыга ураты болҕомто ууруллубута. Германия ССРС-ы кытта агрессияны бобор дуогабарга бэриниилээх курдук туттан, дезинформационнай хампаанньаны ыыппыта. Германия салалтата сэбиэскэй былааска Германия ССРС утары территориальнай ирдэбилэ суоҕун итэҕэтэ сатаабыта. Германия көҕүлээһининэн, араас аан дойдутааҕы боппуруостары ырытарга үрдүк таһымҥа сэбиэскэй-германскай сибээс күүһүрбүтэ, ол сэбиэскэй-германия сыһыаннаһыыларын туругун туһунан сэбиэскэй дипломаттарга үчүгэй өйдөбүлү үөскэппитэ.

Итини тэҥэ, сэрии сэбин, байыаннай техниканы уонна атын байыаннай табаардары оҥоруу үрдээһинэ, ону тэҥэ Германияҕа эбии мобилизация миэрэлэрэ олоххо киириилэрэ Улуу Британияны утары сэрии ыытыы наадатынан быһаарыллыбыттара. Сэрии бастакы түһүмэҕэр Вермахт соһуччу уонна стратегическай хамсааһыны биэрбит кимэн киириигэ бэлэмнэнии үлэтин сырдатар эпэрээссийэ ситииһиилээх этэ.

ССРС-ка нацист былааннара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Быһаччы байыаннай былааннартан ураты, 1930-с сыллартан ыла Германия ССРС оккупацияламмыт территорияларын нэһилиэнньэтин 75-85 % депортациялааһыны уонна кинилэри ниэмэстэр олохсуйууларын көрүнэр «Ост» генеральнай былаан[ru] оҥорулла сылдьыбыта. Нуучча нэһилиэнньэтин территориальнай уонна дьаһалта арахсыы нөҥүө түмсүүтэ суох буолуутугар ураты болҕомто уурулуммута.

«Ольденбург» былаана[ru], 1941 сыл муус устар ыйыгар бигэргэммитэ, былдьаммыт сирдэри экэниэмикэҕэ туһаныыны уонна ССРС-ы Рейх аграрнай уонна сырье эбиитигэр кубулутууну көрөр этэ. ССРС суотугар ниэмэс сэриилэригэр ас-үөл хааччыллыытын тэрийии гражданскай нэһилиэнньэ маассабай өлүүтүн көрөр аччыктааһын былаана диэн ааттанар былаан төрүтүн оҥорбута.

Германия өттүгэр сэриилэспит күүстэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1941 сыл бэс ыйын диэри фашистскай Италия, Румыния, Венгрия, Финляндия, Словакия уонна Хорватия Германия өттүгэр турбуттара. Италия экспедиционнай корпус ыыппыта (кэлин 200 тыһыынча киһилээх аармыйаҕа кубулуйбута). Румыния, Причерноморье уонна Кырыымы былдьыыр былааннаах, 200 тыһыынча саллааттаах, авиациялаах уонна флоттаах этэ. Венгрия 500 тыһыынчаттан тахса киһилээх экспедиционнай корпуһу ыыппыта. Финляндия икки аармыйалаах кыттыбыта, ВВС уонна ВМФ (450 тыһыынча киһиэхэ диэри).

Словакия 42,500 сэрииһити киллэрбитэ. Испания волонтер «Күөх дивизияны» уонна авиаэскадрильяны ыыппыта. Хорватия үс волонтерскай легиону киллэрбитэ.

Коллаборационистскай формациялар эмиэ Германия өттүгэр дьайбыттара: генерал А. Власов Нуучча босхолуур армията (РОА), уонна «Нахтигаль» уонна «Роланд» диэн украинскай националистическай батальоннар. Сэрии кэмигэр украинецтартан 201-с охраннай полиция батальона тэриллибитэ, ол батальон гражданскай дьону утары элбэх буруйу оҥорууга кыттыбыта. Нацисткай Германия өттүттэн Хотугу Кавказ уонна Закавказье төрүт олохтоохторуттан турар подразделениялар эмиэ сэриилэспиттэрэ — Бергман батальона, Грузия легиона, Азербайджан легиона, Хотугу Кавказ легиона уо. д. а.

Нуучча корпуһа уонна үрүҥ эмиграннартан тэриллибит атын биригээдэлэр эмиэ Германия өттүгэр үлэлииллэрэ.

ССРС көмүскэнэр бэлэмэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Сэрии иннинээҕи биэс сыллаах былаан чэрчитинэн форсированнай индустриализация ССРС-ы промышленнай оҥорон промышленность өттүнэн аан дойдуга иккис миэстэҕэ таһаарбыта (АХШ кэнниттэн). Оборонаҕа ороскуот үллэһигэ судаарыстыба бүддьүөтүн 32,5 % тиийбитэ. Итини тэҥэ, бары промышленнай бородууксуйа 80 % кэриҥэ дойду арҕаа өттүгэр оҥоһуллубута. ССРС экэниэмикэтин сэрии балаһыанньатыгар толору көһөрөрү 1942 сыллаахха эрэ, илин диэки эвакуацияламмыт 2593 тэрилтэ үлэтин саҕалаабытын кэннэ, ситиспитэ.

Арҕааҥҥы кыраныыссаҕа 1927—1937 сылларга 13 бөҕөргөтүллүбүт сир (Сталин линията диэн ааттанар), 1938—1939 сылларга өссө 8 бөҕөргөтүллүбүт сир тутуута саҕаламмыта. 1940—1941 сылларга, Арҕаа Украина уонна Арҕаа Белоруссия холбоспуттарын кэннэ, саҥа кыраныыссаҕа (Молотов линията диэн ааттанар) өссө 20 бөҕөргөтүллүбүт сир тутуута саҕаламмыта. Саҥа кыраныысса тутуута 1941 сыллаахха от ыйын 1 күнүгэр диэри, оттон урукку кыраныысса 1941 сыллаахха алтынньы 1 күнүгэр диэри түмүктэниэхтээх этэ. Ол курдук, ниэмэстэр саба түһүүлэрин кэмигэр, бөҕөргөтүү үгүс өттө көмүскэниигэ толору бэлэмэ суох этэ.

1941 сыл бэс ыйын 22 күнүгэр диэри Кыһыл Аармыйа 303 дивизияттан турара, уопсай байыаннай ахсаана 5,3 мөлүйүөн киһи. Вермахт 1941 сыл бэс ыйыгар диэри толору мобилизацияламмыта (7,3 мөлүйүөн киһи).

1940 сыл балаҕан ыйыгар Генеральнай штаб 1940—1941 сылларга ССРС сэбилэниилээх күүстэрин стратегическай тарҕатыы туһунан отчуоту оҥорбута, онно Сантан хоту Германия сүрүн күүстэрин сөпкө быһаарбыта. Ол гынан баран, алтынньы 5 күнүгэр, Германия саба түһүү түгэнигэр, Балкан дойдулар ресурстарыттан араарар туһугар, сүрүн бөлөҕү Бресттан соҕуруу диэки Люблин-Бреслауга саба түһэргэ түмэр туһунан быһаарыы ылыллыбыта. Былаан Хотугу фронт 4-с аармыйатыгар Илиҥҥи Пруссияҕа сүрүн күүстэрин контрнаступлениетын кытта көмөлөһүү көрүллүбүтэ.

1940 сыл олунньуттан 1941 сыл бэс ыйыгар диэри стратегическай былааннар кырата биэс төгүл уларыйбыттара. Генеральнай штаб 1941 сыл бэс ыйын 15 күнүнээҕи бэлиэтээһинигэр Германия аармыйатын толору мобилизациялаабыт диэн суруллубута, ол атаака буоллаҕына Германия эрдэттэн тэнитии кутталын үөскэтэрэ. Суоттааһыннарга кимэн киирии түгэнигэр икки контратаканы оҥорор сэриилэр дьайыылара киирбиттэрэ: сүрүнэ — Краковка, Катовицеҕа, иккиһэ — Варшаваҕа, Дембшинҥа, эпэрээссийэ 30-с күнүгэр диэри Лодзь, Оппельн линиятыгар тахсыылаах.

Бэс ыйын 22 күнүнээҕи туругунан балаһыанньа

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Нацисткай Германия[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Сэрии саҕаланыытыгар ССРС кыраныыссаларын аттыгар уопсайа 5,5 мөлүйүөн киһилээх, 3712 тааҥкалаах, 47260 орудиелаах уонна миномёттаах 3 аармыйа бөлөхтөрө туруоруллубуттара.

  • «Хоту» аармыйалар бөлөхтөрө (29 дивизия, командующай В. Лееб) Голдаптан Мемелга диэри сиргэ үлэлээбитэ. Манна 16-с уонна 18-с аармыйалар уонна 4-с танковай бөлөх киирэллэрэ. Балтикаҕа баар Кыһыл Аармыйа күүстэрин суох оҥоруу уонна Ленинград уонна Кронштадт портары ылыы соруктар.
  • «Киин» аармыйалар бөлөхтөрө (50 дивизия, командующай Ф. Бок) Голдаптан Влодаваҕа диэри сиргэ баара. 9-с уонна 4-с аармыйалары, 2-с уонна 3-с танковай бөлөх киирэллэрэ. Сорук — Белоруссияҕа сэбиэскэй сэриилэри төгүрүйэн суох оҥоруу, Смоленскайга тиийэн, «Хоту» бөлөҕү кытта ситими хааччыйыы.
  • «Соҕуруу» аармыйалар бөлөхтөрө (44 ниэмэс, 13 румын дивизиялара уонна 13 биригээдэ, командующай Г. Рундштедт) Полесьяттан Хара байҕалга диэри үлэлээбитэ. Ол иһигэр 1-кы танковай бөлөх, 6-с, 11-с, 17-с аармыйалар, Румыния уонна Венгрия биригээдэлэрэ киирэллэрэ. Сүрүн атаака Киевка, кэлин Днепрга уонна соҕуруулуу-илин диэки хамсаныы.

Хотугу Финляндияҕа «Норвегия» аармыйа (командующай Н. Фалькенхорст) үлэлээбитэ, соруктара Мурманскайы, Полярнайы уонна Киров тимир суолун ылыы этэ.

Сэбиэскэй Сойуус[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Бэс ыйын 22 күнүгэр Кыһыл Аармыйа 303 дивизиялаах, кыраныысса уокуртарыгар — 172 дивизиялаах (ол иһигэр 40 танковай дивизиялаах), 3,3 мөлүйүөн киһилээх, 59787 орудиелаах уонна миномёттаах, 12782 тааҥкалаах (ол иһигэр 1475 саҥа Т-34 уонна КВ), 10 743 самолёт (20 % — саҥа моделлар). Флот 220 тыһыынча киһилээх, 182 хараабыллаах, ол иһигэр 3 линкор, 7 крейсер, 45 эсминец уонна 127 подводнай лодка баара.

Пограничнай сэриилэр уонна НКВД чаастара 100 тыһыынча кэриҥэ киһилээх этилэр. Кыраныыссаны Ленинград, Прибалтика, Арҕааҥҥы, Киев уонна Одесса уокуруктар Хотугу, Прибалтика уонна Хара байҕал флоттарын өйөбүллэринэн көмүскээбиттэрэ.

  • Прибалтийскай уокурук (Ф. И. Кузнецов): 8-с, 11-с аармыйалар, 27-с аармыйа тэриллэ сылдьыбыта. Учаастак Балтикаттан Литва соҕуруу кыраныыссатыгар диэри (300 км) сытар.
  • Арҕаа уокурук (Д. Г. Павлов): 3-с, 4-с, 10-с аармыйалар, 13-с тэриллэ сылдьыбыта. 44 дивизиялар (12 тааҥка), учаастак — Литва соҕурууҥҥу кыраныыссатыттан Припятька диэри (470 км).
  • Киев уокуруга (М. П. Кирпонос): 58 дивизия (16 тааҥка), 4,8 тыһ. тааҥка, 5-с, 6-с, 12-с, 26-с аармыйалар. Учаастак— Припяттан Липкаҥҥа диэри (860 км).
  • Одесса уокуруга (Я. Т. Черевиченко): 9-с аармыйа (22 дивизия, 4 тааҥка дивизия), Липкантан Дунайга диэри кыраныыссаны хаппыта (480 км).
  • Ленинград уокуруга (М. М. Попов): 7-с, 14-с, 23-с аармыйалар, Хоту флот. Учаастак — 1300 км сир уонна 380 км байҕал кыраныыссалар.

РККА иккис стратегическай эшелонугар 7 аармыйа (77 дивизия) киирэрэ. Арҕааҥҥы уокуруктарга көһөрүллүөхтээх 32 дивизияттан 16-та бэс ыйын 22 күнүгэр диэри тиийбиттэрэ.

Күүстэр хабааннаһыылара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

«Киин» аармыйалар бөлөхтөрө Арҕааҥы фронтан икки төгүл элбэх этэ, ол гынан баран тааҥкаларынан уонна самолеттарынан намыһах этэ. Соҕуруу-Арҕааҥҥы фронт «Соҕуруу» аармыйалар бөлөхтөрүттэн техника өттүнэн ордук этэ: 7 төгүл тааҥканан, 2,6 төгүл самолетунан, 1,7 төгүл артиллериянан.

1941 сыл бэс ыйын 22 күнүнээҕи Арҕаа байыаннай дьайыылар тыйаатырдарыгар күүстэр хабааннаһыылара
Вермахт Кыһыл Аармыйа Хабааннаһыы
Дивизиялар 166 190
1 : 1,1
Личнэй састаап 4 329 500 3 262 851
1,3 : 1
Орудиялар уонна миномёттар 42 601 59 787
1 : 1,4
Тааҥкалар уонна штурмовой орудиялар 4364 15 687
1 : 3,6
Самолёттар 4795 10 743
1 : 2,2
Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр (1941 сыл) ССРС Сэбилэниилээх Күүстэрин байыаннай уонна чыыһыланан ахсаана[27].
Личнэй састаап Стрелковай сэп Арт. сэп Тааҥка Самолёттар Байыаннай хараабыллар Мех. тырааныспар
Барыта 5 434 729 7 983 119 117 581 23 106 24 488 910 528 571
Үлэлиир 18 691 21 030

Аҕа дойду Улуу сэриитин сүрүн кэмнэрэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Историографияҕа үксүн Аҕа дойду Улуу сэриитин үс сүрүн кэмҥэ араарыллар:

  • Бастакы кэм (1941 бэс ыйын 22 күнэ — 1942 сэтинньи 18 күнэ). Германия ССРС-ка саба түһүүтэ. Сэрии бастакы кэмэ. Блицкриг хотторуута. Москва иһин кыргыһыы. 1942 сыл сайыҥҥы хотторуулара.
  • Иккис кэм (1942 сэтинньи 19 күнэ — 1943 ахсынньыта). Сэрии хаамыыта төрүт уларытыыта. Кыһыл Аармыйа Сталинград уонна Курскай кыргыһыыларыгар, Днепр кыргыһыытыгар кыайыылара.
  • Үһүс кэм (1944 тохсунньу — 1945 ыам ыйын 9 күнэ). ССРС сириттэн өстөөҕү үүрүү. Европа дойдуларын оккупацияттан босхолооһун. Фашистскай блок ыһыллыыта. Берлин эпэрээссийэтэ. Германия капитуляцията.

Сэбиэскэй-Дьоппуон сэриитэ Аҕа дойду Улуу сэриитин салҕаныытын быһыытынан көрүллэр.

Сэрии бастакы кэмэ (1941 сыл бэс ыйын 22 күнэ — 1942 сыл сэтинньи 18 күнэ)

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1941 сыл бэс ыйын 8 күнүгэр ССРС кыраныысса байыаннай уокуруктарын сорох биригээдэлэрэ бойобуой бэлэмнэниигэ туруоруллубуттара.

1941 сыл бэс ыйын 21 күнүн киэһэтигэр сэбиэскэй Балтийскай флот дьайыыларын хааччахтыыр туһугар ниэмэс минёрдара Финляндия хомотугар миннай сирдэри ииппиттэрэ.

1941 сыл бэс ыйын 22 күнүгэр сарсыарда 3:06 Хара байҕал флотун штабын начальнига контр-адмирал Иван Елисеев сэбиэскэй салгын эйгэтигэр саба түспүт ниэмэс самолеттарыгар уоту аһарга дьаһал биэрбитэ: бу Аҕа дойду Улуу сэриитигэр ССРС-ка саба түспүт ниэмэс сэриилэрин утарсар бастакы сэрии бирикээһэ этэ.

1941 сыл бэс ыйын 22 күнүгэр 3 чаас 07 мүнүүтэҕэ маршал Г. К. Жуков байыаннай дьайыылар саҕаламмыттарын туһунан бастакы иһитиннэриини ылбыта. Артиллерия уонна салгын бэлэмнэниитин кэнниттэн сотору, сарсыарда 4 чаас саҕана, ниэмэс сэриилэрэ ССРС сиригэр-уотугар саба түспүттэрэ.

1941 сыл бүтүүтэ 14 мөлүйүөнтэн тахса киһи мобилизацияламмыта.

Ниэмэс сэриилэрэ стратегическай көҕүлээһини уонна салгын баһыйыытын былдьаан ылан, сэбиэскэй сэриилэргэ кыраныысса кыргыһыыларыгар, сүрүннээн арҕаа хайысхаҕа (Прибалтика уонна Белоруссия) хотторуулары аҕалбыттара. Соҕуруулуу-арҕаа хайысхаҕа (Украина) уонна хотугулуу-арҕаа (Ленинград) блицкриг табыллыбатаҕа.

1941 сыллаах сайыҥҥы-күһүҥҥү поход[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Сэрии бастакы кэмигэр, ССРС Литва, соҕуруу Латвия, Белоруссия уонна Арҕаа Украина сиригэр-уотугар 1941 сыл олунньу 22-29 бэс ыйыгар (кыраныысса кыргыһыыларын бүтэр кэмнэрэ усулуобунай) сабар сэриилэрин уонна кыраныысса сэриилэрин бойобуой эпэрээссийэлэрэ ыытыллыбыттара. Кинилэр үс стратегическай көмүскэнэр эпэрээссийэ чилиэннэрэ буолбуттара: Прибалтикатааҕы (бэс ыйын 22 күнэ— от ыйын 9 күнэ), Белорусскай (бэс ыйын 22 күнэ — от ыйын 9 күнэ) уонна Львов-Черновицкай (бэс ыйын 22 күнэ — от ыйын 6 күнэ).

  • Германия сэриилэрэ ССРС уотугар-сиригэр саба түһүүтэ

    Германия сэриилэрэ ССРС уотугар-сиригэр саба түһүүтэ

  • Родина-мать зовёт! — Аҕа дойду Улуу сэриитин бастакы күннэрин плакат ойуулаах почта маарката (ааптар — Ираклий Тоидзе)

    Родина-мать зовёт! — Аҕа дойду Улуу сэриитин бастакы күннэрин плакат ойуулаах почта маарката (ааптар — Ираклий Тоидзе)

  • Бакуга сэрии саҕаламмытын туһунан биллэрии. 1941 сыл бэс ыйын 22 күнэ

    Бакуга сэрии саҕаламмытын туһунан биллэрии. 1941 сыл бэс ыйын 22 күнэ

  • Вермахт саба түһүүтэ 1941 сыл күһүнүгэр

    Вермахт саба түһүүтэ 1941 сыл күһүнүгэр

Сэрии саҕаланыытыгар Кыһыл Аармыйа сэрии иннинээҕи былааннарын тутуһан, өстөөҕү кыраныыссаҕа тутан, түргэнник утары атаакалыырга аналлаах этэ, ол гынан баран вермахт көмүскэниини ыһан кэбиспитин кэннэ күүстэрин түргэнник сүтэрбиттэрэ. Утарсыы биирдиилээн линиялары уонна олохтоох контратакалары көмүскээһиҥҥэ диэри кыччаабыта. Бэс ыйын 22 күнүттэн от ыйын 23 күнүгэр диэри көмүскэниини тутан олорбут Брест кириэппэһин гарнизона тулуур бэлиэтинэн буолбута[28].

Үс нэдиэлэ устата сэриилэһэн, ниэмэс сэриилэрэ Балтиканы, Белорусскай ССР-ы уонна Украина уонна Молдавия ССР-ларын улахан чааһын ылан, 600 км диэри дириҥҥэ киирбиттэрэ. Инники күөҥҥэ тахсыы темпа күҥҥэ ортотунан 15-30 км этэ. Кыраныысса уонна көмүскэнэр кыргыһыыларга Кыһыл Аармыйа 28 дивизията бүтүннүү хотторбута, 70-тан тахсата 50 % уонна онтон элбэх сүтүүлэри ылбыта. Кыһыл Аармыйа от ыйын 30 күнүгэр сүтэрии 651 065 киһиэхэ диэри тэҥнэспитэ. 6 тыһыынча кэриҥэ тааҥка, 9,5 тыһыынчаҕа диэри орудие, 12 тыһыынча миномёт, 3468 самолет сүтэриллибитэ. Тааҥкалар улахан кээмэйдээх сүтүктэрэ уонна собуоттары эвакуациялааһын танкалар улаханнык тиийбэттэрин үөскэппитэ[29][30][31].

«Киин» аармыйалар бөлөхтөрө Москваҕа саба түһүүлэрэ («Тайфун» эпэрээссийэтэ) балаҕан ыйын 30 күнүгэр саҕаламмыта. Күүстээх кыргыһыылар кэнниттэн ниэмэстэр Вязьма, Брянскай, Орел, Ржев, Можайскай уонна да атын куораттары ылбыттара. Алтынньы 30 күнүгэр диэри Москва аттыгар өстөөх саба түһүүтэ тохтотуллубута.

Бу түгэннэри кытта тэҥҥэ, фронт соҕуруу учаастагар Кыһыл Аармыйа Молдавияҕа, Одессаҕа (атырдьах ыйын 5 күнэ — алтынньы 16 күнэ), Кырыымҥа (алтынньы 18 күнүттэн) көмүскэнэр эпэрээссийэлэри ыытан, Севастополы көмүскээһин саҕаламмыта (алтынньы 30 күнүттэн). ССРС улахан суолталаах промышленнай эрэгийиэннэри уонна куораттары сүтэрбитэ: Минскэй, Киев, Харьков, Смоленскай, Одесса, Днепропетровскай. Ленинград төгүрүйбүтэ. Мөлүйүөнүнэн гражданнардаах киэҥ сирдэр былдьаммыттара, сүүсчэкэ тыһыынча киһи өлбүтэ эбэтэр Германияҕа ыытыллыбыта.

1941—1942 сс. кыһыҥҥы хампаанньа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1941 сыл сэтинньи 15-16 күннэригэр ниэмэс сэриилэрэ Москваҕа саҥа саба түһүүнү саҕалаабыта, куораты хотуттан уонна соҕурууттан төгүрүйүөхтээх этэ, ол гынан баран ый бүтүүтүгэр саба түһүү тохтотуллубута. Ахсынньы 5 күнүгэр Кыһыл Аармыйа Жуков, Конев уонна Тимошенко салайааччылаах контрнаступлениены саҕалаабыта, өстөөҕү 80-250 км төттөрү үүрэн, Москва, Тула, Калинин уонна Смоленскай уобаластарын улахан чааһын босхолообута.

Ону кытта тэҥҥэ Тихвин эпэрээссийэтэ (сэтинньи 10 — ахсынньы 30 күннэрэ) бара турара, ол түмүгэр Ленинграды кытта сибээһи төннөрүү кыаллыбыта. Соҕуруу өттүгэр сэтинньи 21 күнүгэр Ростовы ылан баран, сэбиэскэй сэриилэр сэтинньи 29 күнүгэр куораты босхолообуттара, Миус устун фрону туруктаах оҥорбуттара.

16-с армия командующайа, генерал-лейтенант К. К. Рокоссовскай (хаҥастан иккис), Байыаннай Сэбиэт чилиэнэ А. А. Лобачев уонна суруйааччы В. П. Ставскай сэбиэскэй сэриилэр былдьаабыт өстөөх техникаларын көрөллөр, А. Капустянскай хаартыската, 1941 сыл ахсынньы 10 күнэ

1941 сыл бүтүүтүгэр «Барбаросса» былаан табыллыбатаҕа биллибитэ. Москва да, Ленинград да, Кавказ да ылыллыбатахтара. Жуков уонна Вознесенскэй утарсыыларын үрдүнэн, 1942 сыл тохсунньутугар киэҥ атаака былаана ылыллыбыта[32][33]. Тохсунньуттан муус устар ыйыгар диэри Кыһыл Аармыйа Ржев-Вязьма уонна Керчь-Феодосия киллэрэн туран, наступательнай эпэрээссийэлэри ыыппыта, ол эрээри улахан ситиһиилэри ситиспэтэҕэ. Ордук хааннаах кыргыһыылар Ржев аттыгар буолбуттара.

Тохсунньу 18 күнүгэр Барвенково-Лозовскай эпэрээссийэ саҕаламмыта, ол кэмҥэ сэбиэскэй сэриилэр 90-100 км инники күөҥҥэ баран, Харьковка кэлэр саба түһүү төрдө буолбут Северскэй Донецка баар плацдармы ылбыттара.

Сайын — күһүн 1942 сыл[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1942 сыл сайыҥҥы хампаанньа өстөөҕү кыайар уонна ССРС сирин-уотун босхолуур сыаллаах этэ, ол гынан баран Вермахт күүһүн намтатар сыаналааһын улахан хотторууларга тириэрдибитэ, ол иһигэр Харьков анныгар уонна Кырыымҥа хотторуулар.

«Блау» диэн ниэмэс былааныгар Кавказка, Донбасска, Кубааҥҥа уонна Сталинградка саба түһүү көрүллүбүтэ. Бэс ыйын 28 күнүгэр улахан эпэрээссийэ саҕаламмыта, ол түмүгэр Вермахт сэриилэрэ 650 км диэри инники күөҥҥэ тахсан Волгаҕа тиийбиттэрэ. От ыйын 28 күнүгэр 227 №-дээх «Биир да хаамыыны кэннинэн чугуйбакка» диэн бэрээдэги бөҕөргөтөргө дьаһал тахсыбыта.

Сэбиэскэй саллааттар Сталинградка чугаһаан иһэн сэриилэһэллэр. 1942 сыл сайына

Сталинграды көмүскээһин от ыйын 17 күнүттэн саҕаламмыта, атырдьах ыйын 23 күнүгэр Паулюс 6-с аармыйата Волга өрүскэ киирэн, уулуссаҕа кыырыктаах кыргыһыылар саҕаламмыттара. Кавказка ниэмэстэр хас да ааһар сирдэри ылары ситиспиттэрэ, ол гынан баран ниэп хостуур сирдэригэр тиийбэтэхтэрэ.

Фронт атын учаастактарыгар: Ржев, Сухиничи, Козельскай оройуоннарыгар уонна 2-с ударнай аармыйаны таһаара сатыыр кэмнэригэр уопсай хоромньу 600 тыһыынча киһи этэ.

1942 сыл күһүнүгэр сэриилэһэр өттүлэр балаһыанньалара

Күһүн Германия балаһыанньата уустугурбута: экэниэмикэ хоромньуну кыайан тулуйбатаҕа, фронт уһаабыта, оборона мөлтөөбүтэ. Элбэх сирдэргэ мөлтөхтүк бэлэмнээх союзниктар чаастара бааллара — румыннар, венгрдар, итальянецтар.

Ол тухары аан дойдутааҕы бииргэ үлэлээһин күүһүрэн, Гитлеры утары холбоһук сүрүн төрдө үөскээбитэ: ССРС, Улуу Британия уонна АХШ.

Экэниэмикэ утары охсуһуу[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Сэрии бастакы күннэриттэн ССРС-ка нэһилиэнньэни уонна тэрилтэлэри улахан кээмэйдээх эвакуация саҕаламмыта; 1941 сыл бүтүүтэ илин диэки 2600 кэриҥэ собуот уонна 2,3 мөлүйүөн төбө сүөһү тиэйиллибитэ. 1942 сыллаахха сэбилэниилээх күүстэр оҥоһуулара улааппыта, уонна сайын экэниэмикэни сэрии балаһыанньатыгар көһүү түмүктэммитэ[34][35].

1941 сыллааҕы сэбиэскэй былакаат

Ленд-лиз ыытыылара уопсай производстваттан 4 % эрэ ылаллара, ол гынан баран танкаларга, самолеттарга уонна ордук массыыналарга улахан суолталаах этилэр. Поставкалар улахан аҥардара сэрии тосту уларыйыытын кэнниттэн этилэр[36].

ССРС экэниэмикэтэ улаханнык милитазированнай этэ: тимиринэн Германияттан хаалан иһэрин үрдүнэн, 1943 сыллаахха дойду 2,5 төгүл элбэх тааҥканы оҥорбута.

Оккупационнай эрэһиим уонна онно утарсыы[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Сэрии кэмигэр Белоруссия, Украина, Прибалтика, Молдова, РСФСР 13 эрэгийиэнэ, ону тэҥэ Румыния уонна Финляндия ылан олорбут Карело-Финляндия уонна Украина ССР-ларын сорох чаастара Германия оккупациятыгар киирбитэ.

Оккупация маассабай террору кытта барбыта: бэбииннэс үлэтэ киирбитэ, репрессия уонна элбэх киһини өлөрүү туһаныллыбыта. Бабий Ярга 100 тыһыынчаттан тахса киһи ытыллыбыта; уопсайа, былдьаммыт сирдэргэ 7,4 мөлүйүөнтэн тахса олохтоох дьон өлбүттэрэ[37]. Германияҕа 5,2 мөлүйүөнтэн тахса киһи күүстэринэн үлэҕэ ыытыллыбыта, олортон 2,65 мөлүйүөн кэриҥэ киһи төннүбүтэ.

Сэбиэскэй партизаннары өлөрүү. 1941 сыл балаҕан ыйа

Сэрии бастакы нэдиэлэлэриттэн кистэлэҥ уонна партизанскай хамсааһыны тэрийии саҕаламмыта. Төһө да ыарахаттар баалларын үрдүнэн, 1944 сылга диэри тыылга 6,2 тыһыынча кэриҥэ этэрээт үлэлиирэ, ахсааннара 1 мөлүйүөн киһиэхэ тиийэр этэ. 1942 сылга партизанскай хамсааһын Киин штаба олохтоммута. «Тимир суол сэриитигэр» уонна «Кэнсиэр» эпэрээссийэлэрэ улахан оруоллаах этилэр. Подпольщиктар уонна партизаннар оккупааннары утары охсуһууга улахан кылааты киллэрбиттэрэ.

Сэрии иккис кэмэ (тосту уларыйыы)

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1942—1943 сс. кыһыҥҥы хампаанньа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1942 сыл сэтинньи 19 күнүгэр Кыһыл Аармыйа Сталинград анныгар контрнаступлениены саҕалаабыта («Уран» эпэрээссийэ). Сэтинньи 23 күнүгэр Ерёменко уонна Ватутин сэриилэрэ Калач-на-Дону аттыгар өстөөх 22 дивизиятын төгүрүйбүттэрэ. Манштейн «Кыра Сатурн» эпэрээссийэ кэмигэр төгүрүктээһини туоруур сорунуута табыллыбатаҕа.

1943 сыл тохсунньу 10 күнүттэн олунньу 2 күнүгэр диэри, «Кольцо» эпэрээссийэ чэрчитинэн, Рокоссовскай аармыйата төгүрүйбүт 6-с Паулюс аармыйатын суох оҥорбута, кинилэр тохсунньу 31 күнүгэр бэриммиттэрэ. 90 тыһыынча кэриҥэ саллаат билиэҥҥэ бэриммитэ. Киин фроҥҥа «Марс» эпэрээссийэтэ табыллыбатаҕа эрээри, соҕуруу өттүгэр ситиһиилэр бааллара: биир ниэмэс уонна түөрт союзник аармыйалара суох буолбуттара.

Ону тэҥэ 1943 сыл кыһыныгар Хоту Кавказ эпэрээссийэтэ уонна Ленинград төгүрүйүүтэ ыһыллыбыта (тохсунньу 18 күнэ).

Тохсунньу 13 күнүттэн кулун тутар 3 күнүгэр диэри Воронеж-Харьков эпэрээссийэтэ ааспыта: 8-с итальянскай уонна 2-с венгрскай аармыйалар хотторбуттара, Воронеж, Курскай, Белгород уонна Харьков босхоломмуттара.

Олунньу 19 күнүгэр Манштейн утары атааканы саҕалаабыта уонна Харьковы быстах кэмҥэ төттөрү ылбыта, сэбиэскэй сэриилэри 150—200 км төттөрү үүрбүтэ, ол гынан кулун тутар ыйыгар фронт туруктаах буолбута.

Кулун тутарыгар Кыһыл Аармыйа Ржев-Вязьма эпэрээссийэтин ыытан, Ржевы уонна Вязьманы босхолообута, фрону Москваттан 130—160 км тэйитэн кэбиспитэ.

«Хоту» аармыйалар бөлөхтөрүн төгүрүйэр сыаллаах олунньуттан муус устар ыйыгар диэри ыытыллыбыт «Хотугу сулус» эпэрээссийэ табыллыбатаҕа.

1943 сыллаах сайыҥҥы-күһүҥҥү хампаанньа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1942—1943 сыллардааҕы кыһыҥҥы хампаанньа түмүктэммитин кэннэ, сайыҥҥы кыргыһыыларга бэлэмнэнии саҕаламмыта. Сүрүн болҕомто Курскай тумуһугар ууруллубута, онтон Орел уонна Харьков оройуоннарыгар баар ниэмэстэр бөлөхтөрүгэр атаакалар былааннаммыттара.

Сэбиэскэй аармыйа 1943 сыл сайынын уонна күһүнүн уопсай стратегическай наступлениета

Курскай кыргыһыыта быһаарыылаах түгэн буолбута: вермахт инициативаны былдьыы сатаабыта («Цитадель» эпэрээссийэ) табыллыбатаҕа. От ыйын 12 күнүгэр Прохоровка анныгар саамай улахан тааҥка кыргыһыыта буолбута. «Кутузов» уонна «Полководец Румянцев» контрнаступлениелар кэмигэр, Орел, Белгород (атырдьах ыйын 5 күнэ) уонна Харьков (атырдьах ыйын 23 күнэ) босхоломмуттара.

Ол кэнниттэн ситиһиилээх эпэрээссийэлэр ааспыттара: Смоленск (атырдьах ыйын 7 күнэ — алтынньы 2 күнэ), Донбасс (атырдьах ыйын 13 күнэ — балаҕан ыйын 22 күнэ), Новороссийскай-Таман (балаҕан ыйын 9 күнэ — алтынньы 9 күнэ), Мелитополь уонна Керчь-Элтиген (1943 сыл күһүнэ). Сэтинньи 6 күнүгэр Киев босхоломмута.

Ил-2 штурмовиктара өстөөх колоннатын атаакалыыллар, Воронеж фронта, 1943 сыл от ыйын 1 күнэ

Хампаанньа бүтүүтүгэр Кыһыл Аармыйа 500—1300 км инники күөҥҥэ баран, былдьаммыт сирин үс гыммыт иккитин босхолообута, ол иһигэр Донбаһы, Харькову, Кубааны уонна Черноземье эрэгийиэнин.

Ыарахан сүтэриилэр баалларын үрдүнэн — 18 тыһыынчаттан тахса тааҥка уонна САУ-лар — Кыһыл Аармыйа, сэриигэ аан бастаан, вермахттан аҕыйах авиационнай хоромньуну көрсүбүтэ (6,5 тыһыынча кэриҥэ 10 тыһыынча самолет утары).

Хампаанньа Тегеран конференциятынан түмүктэммитэ (1943 сыл сэтинньи 28 — ахсынньы 1 күнэ), онно ССРС, Улуу Британия уонна АХШ иккис фрону арыйарга сөбүлэспиттэрэ.

Сэрии үһүс кэмэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Сэрии үһүс кэмэ (1944—1945 сыл саҥата) Германия сэбилэниилээх күүстэрин ахсаан өттүнэн улаханнык улааппытынан бэлиэтэммитэ, ордук техническэй өттүнэн. Ол курдук, 1945 сыл тохсунньу 1 күнүгэр вермахт састаабыгар тааҥкалар уонна бэйэтэ барар артиллерия ахсааннара 12 990 тиийбитэ, ааспыт сылыгар 9 149 этэ.

1944 сыллааҕы кыһыҥҥы-сааскы хампаанньа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Хампаанньа Уҥа кытыллааҕы Украинаҕа саба түһүүттэн саҕаламмыта (1943 сыл ахсынньы 24 күнэ — 1944 сыллаахха муус устар ыйын 17 күнэ), ол кэмҥэ түөрт Украинскай фронтан, 2-с Белорусскай фронттан, флоттан уонна партизаннартан сэриилэр кыттыылаах тоҕус эпэрээссийэ ыытыллыбыта. «Соҕуруу» уонна «А» аармыйалар бөлөхтөрө хотторбуттара, Уҥа кытыллааҕы Украина босхоломмута, уонна сэриилэр Карпаты уонна Румыния кыраныыссатыгар тиийбиттэрэ. Кыһыл Аармыйа сүтэриилэрэ 1,1 мөлүйүөн кэриҥэ киһиэхэ тэҥнэспитэ.

Ону кытта тэҥҥэ тохсунньу 14 күнүттэн кулун тутар 1 күнүгэр диэри Ленинград-Новгород эпэрээссийэтэ ааспыта: Ленинград блокадата көтүрүллүбүтэ, Ленинград уонна Новгород уобаластара, Калинин уонна Эстония сорҕото босхоломмуттара. Сүтэриилэр — 300-тэн тахса тыһыынча киһи.

Кырыымҥа эпэрээссийэ муус устар 8 күнүттэн ыам ыйын 12 күнүгэр диэри ааспыта: тумул арыы барыта босхоломмута, 17-с аармыйа хотторбута, Хара байҕал флота Севастопольга төннүбүтэ. Кыһыл Аармыйа сүтэриилэрэ 85 тыһыынча киһиттэн кыра этэ.

Витебскэйи уонна Оршаны киин хайысханан ылаары сатааһыннар (1943 сыл күһүнэ — 1944 сыл саас) табыллыбатахтара — Белоруссия вермахт хонтуруолугар хаалбыта.

1944 сыллааҕы сайыҥҥы-күһүҥҥү хампаанньа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1944 сыл бэс ыйыгар союзниктар иккис фрону арыйбыттара, онтон ССРС саба түһүүлэри саҕалаабыта, Белоруссияны, Украинаны, Прибалтиканы, Чехословакия уонна Норвегия сорох чааһын босхолообута. Румыния уонна Болгария капитуляциялаабыттара, сэбиэскэй сэриилэр сэриитэ суох сирдэрин-уоттарын ылбыттара.

Польшаҕа Кыһыл Аармыйа Крайова аармыйатын кытта сэриилэспитэ, кэлин сэбтэрин-сэбиргэллэрин ылбыттара. От ыйын 21 күнүгэр просоветскай Польша кэмитиэтэ тэриллибитэ. Варшава өрө туруута (алтынньы 1 күнэ — тохсунньу 2 күнэ) баттаммыта, сэбиэскэй сэриилэр кыайан көмөлөспөтөхтөрө.

Словакияҕа өрө туруу саҕаламмыта, ол гынан баран сэтинньигэ диэри баттаммыта. Карпат-Дукла эпэрээссийэтэ табыллыбатаҕа. Бүтэһик ыҥырыы алтынньы 25 күнүгэр буолбута — 1,16 мөлүйүөн киһи.

Күһүн Дебрецен уонна Будапешт эпэрээссийэлэрэ буолбуттара. Венгрия 1945 сыл тохсунньу 20 күнүгэр тупсуу дуогабарын илии баттаабыта, Будапешт олунньу 13 күнүгэр хотторбута.

1945 сыллааҕы кыһыҥҥы-сааскы хампаанньа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1945 сыл атырдьах ыйыгар Кыһыл Аармыйа саба түһүүтүн хаттаан саҕалаабыта. Висла-Одер эпэрээссийэтин кэмигэр Жуков уонна Конев сэриилэрэ арҕаа Польшаны босхолоон Одерга тиийбиттэрэ. Илиҥҥи Пруссия эпэрээссийэтэ хотугу Польшаны уонна Илиҥҥи Пруссия сорҕотун босхолооһуҥҥа тириэрдибитэ. Олунньу-муус устар ыйыгар Илиҥҥи Померанскай эпэрээссийэ буолбута, Кюстрин чугаһыгар фланговай куттал суох оҥоһуллубута, Кенигсберг былдьаммыта, уонна «Хоту» аармыйалар бөлөхтөрө Курляндияҕа хаайыллыбыта.

Соҕуруу өттүгэр Карпатыга уонна Моравияҕа кыргыһыылар буолбуттара, Балатоҥҥа ниэмэстэр саба түһүүлэрэ тохтотуллубута. Муус устар 13 күнүгэр Венаны ылбыттара, онтон ыам ыйын 8 күнүгэр Грац-Амштеттен эпэрээссийэтэ түмүктэммитэ.

Муус устар 16 күнүгэр Берлин эпэрээссийэтэ саҕаламмыта. Муус устар 25 күнүгэр диэри Берлин төгүрүйбүтэ. Муус устар 30 күнүгэр А. Гитлер бункерга бэйэтин тиийиммитэ. Ыам ыйын 2 күнүгэр Берлин гарнизона капитуляциялаабыта. Муус устар 1 күнүн түүнүгэр Рейхстаг үрдүгэр Кыайыы Знамята көтөҕүллүбүтэ.

  • Рейхстаг эркинигэр 8-с гвардейскай танковай корпус хамандыыра

    Рейхстаг эркинигэр 8-с гвардейскай танковай корпус хамандыыра

  • Рейхстаг эркинин аттыгар сэбиэскэй суруналыыстар. Берлин, Германия

    Рейхстаг эркинин аттыгар сэбиэскэй суруналыыстар. Берлин, Германия

  • Рейхстаг штурм бүппүтүн кэннэ биир ыйынан

    Рейхстаг штурм бүппүтүн кэннэ биир ыйынан

1945 сыл ыам ыйын 6 күнүттэн 11 күнүгэр диэри Кыһыл Аармыйа сэрии бүтэһик стратегическай эпэрээссийэтин Прага эпэрээссийэтин ыыппыта. «Киин» аармыйалар бөлөхтөрө хотторбута уонна 800,000-тан тахса ниэмэс саллаата билиэҥҥэ түбэспитэ. Ыам ыйын 9 күнүгэр сэбиэскэй сэриилэр Борнхольм арыытын ылбыттара, онтон ыам ыйын 10 күнүгэр Курландия бөлөҕө капитуляцияламмыта.

Олунньу 4 күнүттэн 11 күнүгэр диэри Ялтаҕа Сталин, Черчилль уонна Рузвельт ыккардалыгар конференция ааспыта, онно Европа сэрии кэнниттэн тутулун, Польша кыраныыссаларын, Германия дьылҕатын, Илиҥҥи Европа дойдуларын суверенитеттарын чөлүгэр түһэрии, ООН тэриллиитэ, ССРС Дьоппуону кытта сэриигэ киириитэ ырытыллыбыта.

Сэрии бүтүүтэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Европаҕа сэрии Германия сэбилэниилээх күүстэрэ ыам ыйын 8 күнүгэр киин Европа бириэмэтинэн 22 чаас 43 мүнүүтэҕэ (ыам ыйын 9 күнүгэр Москва бириэмэтинэн 0 чаас 43 мүнүүтэ) усулуобуйата суох бэриниилэринэн түмүктэммитэ.

Бэс ыйын 24 күнүгэр Москваҕа Кыайыы параада ааспыта. 1945 сыллаахха от ый-атырдьах ыйдарга ыытыллыбыт Потсдам конференциятыгар ССРС, Улуу Британия уонна АХШ салайааччылара сэрии кэнниттэн Европа тутулун туһунан сөбүлэһиигэ кэлбиттэрэ.

Аҕа дойду Улуу сэриитин түмүктэрэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Арассыыйа уонна арҕаа дойду устуоруктара ССРС Аан дойду иккис сэриитигэр оруолун туһунан араас сыанабыллары биэрбиттэрин үрдүнэн, Аҕа дойду Улуу сэриитэ Сэбиэскэй Сойуус толору байыаннай-бэлитиичэскэй, экэниэмкэ уонна идеологическай кыайыытынан түмүктэммитин, Аан дойду иккис сэриитин түмүгүн бүтүннүүтүн эрдэттэн быһаарбытынан сөбүлэһэллэр. Сэрии сүрүн түмүгэ фашистскай Германияны хотторуу уонна Европа оккупацияламмыт территорияларын уонна дойдуларын нацизмтан босхолооһун буолар[38][39][40][41][42].

Дьон сүтүгэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1993 сыллаахха биллэриллибит официальнай барылынан, ССРС төннөрүллүбэт байыаннай сүтүгэ 11 444 100 киһиэхэ тэҥнэспит.

2015 сыллаахха Арассыыйа оборуонатын министиэристибэтэ маннык дааннайдары таһаарбыта: төннүбэт байыаннай сүтүктэр — 12 мөлүйүөн кэриҥэ киһи, ССРС уопсай киһи сүтүгэ — байыаннайдар уонна гражданскай дьон — 26,6 мөлүйүөн киһи. ССРС нэһилиэнньэтин ахсаана (ол иһигэр төрөөһүн ахсаана аҕыйаабытынан сибээстээн) сэрии сылларыгар 42 мөлүйүөн киһинэн аҕыйаабыт.

Матырыйаалынай хоромньу[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Быһаччы материальнай хоромньу ССРС бүтүн национальнай баайын үс гыммыт биирин ылар. Сэрии кэмигэр 1710 сэбиэскэй куорат, 70 тыһыынчаттан тахса сэлиэнньэ уонна дэриэбинэ, 32 тыһыынча кэриҥэ фабрика уонна собуот, 84 тыһыынча оскуола, орто идэлээх уонна үрдүк үөрэх кыһалара, 65 тыһыынча килэмиэтир тимир суол трассата, 16 тыһыынча кэриҥэ паровоз, 428 тыһыынча тимир суол вагоннара алдьаммыттара; 36,8 мөлүйүөн гектар үүнээйи сирэ, 267 тыһыынча тыа хаһаайыстыбатын техниката, уонунан мөлүйүөн сибиинньэ, бараан, коза, куобах, дьиэтээҕи көтөр, сүөһү сүппүттэрэ.

Сэрии босхолуур айылҕата[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Аҕа дойду Улуу сэриитин босхолуур айылҕата манныкка көстөр:

  • Сэбиэскэй норуот киһи аймахха аан дойдутааҕы кутталлаах ньиэмэс нацизмын суох оҥорууга быһаарыылаах оруолу оонньообута;
  • Сэбиэскэй норуот тутулуга суох уонна бэйэтин хааччынар сайдыытын быраабын көмүскээбитэ;
  • Кыһыл Аармыйа ССРС сирин таһыгар байыаннай дьайыылара Европа дойдуларын фашизмтан босхолооһуҥҥа уонна мөлүйүөнүнэн киһи олоҕун быыһыырга көмөлөспүтэ;
  • Кыайыы түмүгэ — Ялта-Потсдам систиэмэтэ уонна Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрэ аан дойдутааҕы сыһыаннаһыылары бэрээдэктиир универсальнай ньыма быһыытынан сэрии абсолютизациятыттан киһи аймах босхолонуутун биллэрбиттэрэ.


Быһаарыылар

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  1. ↑ Марина В. В. Словакия в войне против СССР. 1941—1945 годы // Новая и новейшая история, 2011, № 4 (июль-август) — С. 35—53.
  2. ↑ Мировые войны XX века: в 4 кн. Кн. 3. Вторая мировая война: исторический очерк / Институт всеобщей истории РАН; сост. А. П. Жилин; отв. ред. В. К. Шацилло. — М.: Наука, 2005. — С. 261. — ISBN 5-02-034955-0
  3. ↑ Чернышёва О. В. Швеция в годы Второй мировой войны. — М., 1980. — С. 94.
  4. ↑ Dahlberg, Hans. I Sverige under 2:a världskriget (швед.). — Stockholm: Bonnier fakta, 1983. — ISBN 91-34-50308-0.
  5. ↑ Oleg Beyda. ‘Wehrmacht Eastern Tours’: Bulgarian Officers on the German-Soviet Front, 1941–1942 // The Journal of Slavic Military Studies. — 2020-01-02. — Т. 33, вып. 1. — С. 136–161. — ISSN 1351-8046. — DOI:10.1080/13518046.2020.1723237.
  6. ↑ Великая Отечественная война 1941–1945 годов. — М.: Кучково поле, 2012. — Т. 2. — 1008 с. — ISBN 978-5-9950-0236-9
  7. ↑ 1 2 3 4 5 Кривошеев, Россия и СССР в войнах XX века
  8. ↑ Кривошеев и др., 2010, с. 376—377
  9. ↑ Арнтц Г. Людские потери во Второй мировой войне. — М., 1957.
  10. ↑ 1 2 The Oxford Companion to World War II, 1995, p. 434
  11. ↑ "Великая Отечественная война 1941–1945". https://bigenc.ru/c/velikaia-otechestvennaia-voina-1941-1945-ff234c. Retrieved on 2025-04-02. 
  12. ↑ Collins et al., 1990, p. 149
  13. ↑ Stahel, 2009, p. 1
  14. ↑ 1 2 Kirchubel, 2013, p. 13
  15. ↑ Военный энциклопедический словарь. — М.: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», издательство «Рипол классик», 2002.
  16. ↑ Bergström, 2007, pp. 11
  17. ↑ История Второй мировой войны 1939—1945 / редколл., гл. ред. А. А. Гречко. — в 12 т. — М.: Воениздат, 1982. — Т. 12. — С. 33—34.
  18. ↑ Макс Хейстингс Вторая мировая война: Ад на земле = All Hell. Let Loose The World At War 1939—1945. — М.: Альпина нон-фикшн, 2015. — P. 433. — ISBN 978-5-91671-352-7 — «поскольку англо-американские войска не сумели уничтожить армии Гитлера, а только потеснили их с оккупированной территории, Красная армия вплоть до 1945 г. оставалась, как и была с 1941 г., главным инструментом уничтожения нацизма»
  19. ↑ Bellamy, Chris Absolute War: Soviet Russia in the Second World War. — Macmillan, 2007. — С. xix. — ISBN 978-0-375-41086-4 — «That conflict, which ended sixty years before this book’s completion, was a decisive component — arguably the single most decisive component — of the Second World War. It was on the eastern front, between 1941 and 1945, that the greater part of the land and associated air forces of Nazi Germany and its allies were ultimately destroyed by the Soviet Union in what, from 1944, its people — and those of the fifteen successor states — called, and still call, the Great Patriotic War»
  20. ↑ Bourke, 2001, p. 162
  21. ↑ Dobbs, Tucker, 2005, pp. 407
  22. ↑ Kirchubel, 2013, p. 15
  23. ↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР от 08.05.1945 "Об объявлении 9 мая Праздником Победы" (с изменениями и дополнениями) | ГАРАНТ. base.garant.ru. Дата обращения: 9 Муус устар 2025.
  24. ↑ А. И. Вдовин. СССР. История великой державы. История великой державы. 1922—1991: Москва : Проспект, 2018.
  25. ↑ Подробности разработки плана «Барбаросса» / Великая отечественная война 1941—1945. М. 1999. т.1. Дата обращения: 23 Ыам ыйын 2016. Архивировано из оригинала 23 Ыам ыйын 2016 года.
  26. ↑ Подробности разработки плана «Барбаросса» / Великая отечественная война 1941—1945. М. 1999. т.1. Дата обращения: 23 Ыам ыйын 2016. Архивировано из оригинала 23 Ыам ыйын 2016 года.
  27. ↑ Статистический сборник № 1 (22 июня 1941 года) Института военной истории Министерства обороны Российской Федерации. 1994
  28. ↑ Гринёв А. В. Оценка боевых качеств Рабоче-крестьянской Красной армии в 1941—1945 гг. в немецких мемуарах и аналитических материалах. Россия в глобальном мире: альманах. — СПб.: Санкт-Петербургский политехнический университет Петра Великого, 2016 — № 8 (31).
  29. ↑ М. Моргунов. Стальные армады. Дата обращения: 5 Олунньу 2022. Архивировано из оригинала 15 Ахсынньы 2013 года.
  30. ↑ Производство танков в СССР накануне и в начале войны. Дата обращения: 5 Олунньу 2022. Архивировано 12 Ахсынньы 2013 года.
  31. ↑ Ермолов А. Ю. Эвакуация предприятий советской танковой промышленности в 1941 г.: уникальное историческое явление или масштабная неудача? // Вестник Российского университета дружбы народов. Серия: История России. — М.: Изд-во РУДН, 2010. — № 2. — С. 22—35. — ISSN 2312-8674. Архивировано 20 Тохсунньу 2022 года.
  32. ↑ Эндрю Нагорски. 1941 — великая битва под Москвой. — М.: Эксмо, 2009. — С. 252—253.
  33. ↑ Мазуркевич Р. В. Планы и реальность (К 50-летию начала общего наступления Красной Армии зимой 1941/42 г.) // Военно-исторический журнал. — 1992. — № 2. — С.22-30.
  34. ↑ Черненко Е. Ф. Экономическая политика СССР в годы второй мировой войны: внутренние и внешние аспекты // Вестник РУДН. Серия: Международные отношения. — 2005. — № 1. — С. 54—64.
  35. ↑ Бутаков П. В. Промышленная политика СССР в годы Великой Отечественной войны // Контуры глобальных трансформаций: политика, экономика, право. — 2013. — № 4 (30). — С. 61—72.
  36. ↑ Мягков М. Ю. и др. История России. Т. 3, 2022, с. 336—337
  37. ↑ А. С. Барсенков, А. И. Вдовин. История России
  38. ↑ Дружба О. Великая Отечественная война в историческом сознании советского и постсоветского обществ, Автореферат диссертации, Ростов на Дону, 2000. Дата обращения: 5 Олунньу 2019. Архивировано 20 Ыам ыйын 2018 года.
  39. ↑ Самсоненко Г. Отечественная и немецкая историография о роли СССР в победе над Германией в годы Второй Мировой войны 1941—1945 гг., Автореферат диссертации, Санкт-Петербург, 2002. Дата обращения: 7 Олунньу 2019. Архивировано 3 Муус устар 2019 года.
  40. ↑ Самосват Д. Куршев А. Уроки Второй Мировой войны и основные направления её фальсификации, научно-популярный журнал «Ориентир», № 6, 2011. Дата обращения: 5 Олунньу 2019. Архивировано 7 Олунньу 2019 года.
  41. ↑ Правдюк Д. Роль США во Второй Мировой войне, История США: материалы к курсу. Дата обращения: 5 Олунньу 2019. Архивировано 12 Тохсунньу 2020 года.
  42. ↑ Воробьёва Л. Фальсификация истории Второй мировой и Великой Отечественной войн: современные процессы и тенденции// международная научно-практическая конференция «Великая Победа и современность», Тирасполь, 23-25 апреля, 2010 г. Дата обращения: 5 Олунньу 2019. Архивировано 7 Олунньу 2019 года.
  1. ↑ Включая формирования иностранных добровольцев из стран, официально не объявлявших войну СССР:
    • Испания Күөх дивизия, Күөх легион (Испания 1941–1944)
    • Франция Французскай легион, «Шарлемань» СС биригээдэтэ (Франция 1941–1945)
    • Хорватия Хорватскай легион (Хорватия 1941–1943)
    • Дания «Данмарк» СС корпуһа (Дания 1941–1943)
    • Норвегия СС Норвегия легиона (Норвегия 1941–1943)
    • Бельгия СС Фламандия легиона, «Лангемарк» СС биригээдэтэ, «Лангемарк» СС дивизията, «Валлония» СС биригээдэтэ, «Валлония» СС дивизията (Бельгия 1941–1945)
    • Нидерланд «Нидерланды» СС легиона, «Недерланд» СС биригээдэтэ, «Недерланд» СС дивизията (Нидерланд 1942–1945)
    и другие
  2. ↑ В общее число (26,6 млн) безвозвратных людских потерь СССР также включены и коллаборационисты.
  3. ↑ Общие демографические потери Германии и её союзников в Европе за всю Вторую мировую войну

Литэрэтиирэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  • Великая Отечественная без грифа секретности. Книга потерь / Г. Ф. Кривошеев (руков.), В. М. Андроников, П. Д. Буриков, В. В. Гуркин; под общ. ред. Г. Ф. Кривошеева, А. В. Кирилина. — М.: Вече, 2010. — 384 с. — ISBN 978-5-9533-4695-5
  • Великая Отечественная война 1941—1945 годов: в 12 томах. — Изд. доп. и испр. — М.: Кучково поле, 2015.
  • Ильинский И. М. Великая Победа: наследие и наследники. — Знание. Понимание. Умение. — 2005. — С. 5—18.
  • Фролов М. И. Великая Отечественная война 1941—1945 гг. в немецкой историографии. — СПб.: ЛГУ им. А. С. Пушкина, 2008. — 132 с.
  • Каратуев М. И., Фролов М. И. 1939—1945: Взгляд из России и Германии. — СПб.: СРП «Павел» ВОГ, 2006. — 388 с. — 500 экз. — ISBN 5-903097-02-2.
  • Barber J., Harrison M. Patriotic War, 1941—1945(ааҥл.) // The Cambridge History of Russia: in 3 Vol / Ed. by. — Cambridge: Cambridge University Press, 2006. — Vol. 3: The Twentieth Century. — P. 217—242. — ISBN 978-0-521-81144-6
  • Bergström C. Barbarossa: The Air Battle July-December 1941. — L.: Chervron / Ian Allan, 2007. — 144 с. — ISBN 978-1-85780-270-2
  • James Lawton Collins Jr., Hardesty V., Glantz D. M., Donnelly C. N., Ziemke E. F. Fighting the Great Patriotic War // Transformation in Russian and Soviet military history: proceedings of the Twelfth Military History Symposium, United States Air Force Academy, 1—3 October 1986 / Ed. by C. W. Reddel. — Washington, D.C.: USAFA, Office of Air Force History, 1990. — P. 147—276. — ISBN 0-912799-57-9
  • Dick C. J. From Defeat to Victory: The Eastern Front, Summer 1944 / Forew. by D. M. Glantz. — Lawrence, Kansas: Университетское издательство Канзаса, 2016. — xiii, 354 с. — (Modern War Studies. Decisive and Indecisive Military Operations, Vol. 2). — ISBN 978-0-7006-2296-2
  • Dobbs C. M., Tucker S. C. Eastern Front // World War II: A Student Encyclopedia [5 volumes] / Ed. S. C. Tucker, P. M. Roberts; Assist. Ed. Кингсид, Коул, M. Muir, P. M. Roberts, Забеки, Дэвид; Forew. by Миллетт, Аллан. — Santa Barbara, Calif. — …: ABC-CLIO, 2005. — Т. 4. — С. 401—407. — ISBN 1-85109-858-5
  • Eastern Front // The Concise Encyclopedia of World War II [2 volumes] / C. J. Nolan. — Santa Barbara, Calif. — …: Greenwood Publishing Group, ABC-CLIO, 2010. — С. 333—334. — (Greenwood Encyclopedias of Modern World Wars). — ISBN 978-0-313-36527-0
  • Митчем, Сэмюэл The German Defeat in the East, 1944—45. — Mechanicsburg, PA: Stackpole Books, 2007. — v, 296 с. — (The Stackpole Military History Series). — ISBN 978-0-8117-3371-7
  • German-Soviet War // The Oxford Companion to World War II / Ed. by Дир, Айан; Cons. Ed. Фут, Майкл (историк). — Oxford — New York — …: Oxford University Press, 1995. — С. 434—451. — ISBN 0-19-866225-4
  • Germany and the Second World War: 10 Vol.(ааҥл.) = Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg(ниэм.). — Oxford: Oxford University Press, 1990—2018.
  • Gilbert M. The Second World War: A Complete History. — RosettaBooks, 2014. — 856 p. — ISBN 978-0-7953-3729-1
  • O’Neill W. L. World War II: A Student Companion(ааҥл.) / Gen. Ed. W. H. Chafe. — Oxford — New York: Oxford University Press, 1999. — 384 с. — (Oxford Student Companions to American History). — ISBN 978-0-19-510800-2
  • Kirchubel R. Operation Barbarossa: The German Invasion of Soviet Russia. — Oxford: Osprey Publishing, 2013. — 400 с. — ISBN 978-1-78200-408-0
  • Stahel D. Operation Barbarossa and Germany's Defeat in the East(ааҥл.) / Ed. by H. Strachan, G. Wawro. — Cambridge—…: Cambridge University Press, 2009. — xvi, 483 p. — (Cambridge Military Histories). — ISBN 978-0-521-76847-4
  • Harrison M. World War II(ааҥл.) // Encyclopedia of Russian History / Ed.-in-Chief J. R. Millar. — New York: Macmillan Reference USA, 2004. — P. 1683—1692. — ISBN 0-02-865907-4

Сигэлэр

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Төрдө — «https://sah.ruwiki.ru/w/index.php?title=Аҕа_дойду_Улуу_сэриитэ&oldid=696971»