Амма (өрүс)

Амма өрүс
Амма өрүс үөһэ баар Өнтө хайалара
Төрдө	Алдан үрдэлэ
Ханна түһэрий	Алдан өрүс
Тардыытын дойдута	Арассыыйа
Уһуна	1462 км
Орто түһэрэр уута	178 м³/с (төрдүн аттыгар)
Бассейнын иэнэ	69 300 км²
ГВР	[https://verum.wiki/index.php?claster=gvr&q=18030600812117300046340 18030600812117300046340 18030600812117300046340]

Амма өрүс диэн Алдан өрүс хаҥас уонна ордук уһун салаата буолар.

Хидрогеографията

Уһуна - 1462 км, тэнийэн сытар иэнэ 69 300 км². Төрдө Алдан хайаларыттан саҕаланар, онно дириҥ синньигэс көҥүс устун сүүрэр. Төгүлтэ төрдө диэн сиртэн өрүс кэҥиир, сүүрүгэ намтыыр. 10 км уһуннаах 195 салаа үрэх түһэр. Өрүс сүнньүгэр 5700-эн тахса күөл, 2900 үрүйэ баар.

Амма өрүс 800 м үрдүккэ саҕаланар. 530 км устата 73 10 км уһун салаалары ылар. Кытыла кыырпах таас, сүнньэ көнө. 1360-ус км саҕалаан Амма хочото куталаах уонна элбэх күөллэрдээх. Хохой үрэх аларатыттан кута аччыыр уонна 25 км ааһаатын кытта бүтэр. Кэлин Амма тыалаах хайалар быыстарынан биир сүнньүнэ устар. Кытыла элбэх очуостардаах, өрүс түгэҕэ кыырпах таас, элбэх чычаас сирдээх. Үөс орто сүүрүгэ - 0,5-0,7 м/сек.

Амма үөһээтэ дьон олорор сирэ ыраах буолан туристар сылдьыыларыгар ыарахан. Туора үрэхтэн саҕалаан устуохха сөп. Үрэххэ Алдан өрүскэ турар Угоян бөһ. 18 км хааман тиийэҕин. Туораттан аллараа өрүс кэтитэ 100 м кыайбат. Үөс орто сүүрүгэ - 0,2-0,5 м/сек. Сүрүн мэһэйинэн чычаас сирдэр буолаллар, кытылга сүрүнэн тиит мас үүнэр, өссө бэс уонна харыйа, элбэх араас отон үүнэр. 182 км устан баран Амма өрүһү АЯМ трассата быһа ааһар, мантан саҕалаан мотурдаах оҥочонон устуохха сөп. Аммаҕа дылы өрүскэ 74 10 км-тэн уһуннаах араас салаадар түһэллэр.

АЯМ далаһатын аллара өрүс хочото кыараҕас, кытыллара хайалардаах, очуостардаах. Очуостар утарыта кытыллар кумахтаах, кыырпах таастаахтар. Өрүскэ арыылар көстөллөр, балыктыырга табыгастаах хомолор. Кытылынан тиит, харыйа, хатыҥ, үөт талах, сугун, дьэдьэн уо.д.а. өлгөмнүк үүнэллэр. Тайаҕы, эһэни, сиэгэни, куобаҕы уо.д.а. кыыллары көрсүөххэ сөп.

Төҥүттэн 1,5 км аллараа, өрүс хаҥас өттүгэр метеостанция баар. Станция таһынан бэс тыа үүнэр. Өнньүөстэн аллараа өрүс хочото киэҥ, элбэх күөллэрдээх. Өрүс сүүрүгэ намтыыр.

Хидрология, климат

Уута сүрүннээн сөҥүүттэн (хаар уонна ардах) эбиллэр. Сааскы халаан уута өрүс таһымын 9 миэтэрэҕэ тиийэ үрдэтэр. Сыллааҕы уу барыыта 178 м³/сек. Муус туруута алтынньы ыйтан ыам ыйыгар дылы. Покровка сэлиэнньэттэн аллараа өрүс устун борокуот сылдьар.

Айылҕата

Амма дьэдьэнэ

Амма кэрэ айылҕалаах, Саха Сирин ордук ытыктанар сирэ буолар. Археологтар этэллэринэн киһи бу сирдэргэ өссө 10 тыһ. сыл анараа өттүгэр олохсуйбут. 30-тан тахса археологическай пааматынньык баар, ол быыһыгар 10 хайа бичиктэрэ (петроглиф). Былыргы дьон тохтоон олорбут сирэ сүрүннээн өрүс орто сүнньүгэр, ордук улахан салаалар тастарыгар.

Тулалыыр айылҕата араас, өрүс сүнньүгэр 40 кыыл харамай көрүҥэ, 180-тан тахса көтөр харамай, уута ыраас, дьэҥкир буолан балык бары арааһа баар.

Айылҕа чөл туругун уонна көтөр кыылы (лыглыкы, хара туруйа, мохсоҕол, хара тойон, боруллуо, хара кыталык, умсан, хараакы уо.д.а.) харыстыырга анаан Амма өрүс үөһэ 1984 сыллаахха Саха Сиригэр бастакынан «Өлүөхүмэ» диэн государственнай заповедник тэриллибит, иэнинэн Россияҕа 4-үс миэстэҕэ турар (иэнэ 8479 км²). Өрүс заповедник сирин Хатын үрэх үөһэтинэн ааһар.

Сардаана чэчик

Горец Амгинский диэн эндемик, Амма өрүс эрэ сүнньүгэр үүнэр от, Россия уонна Аан Дойду Кыһыл кинигэтигэр киирэр.

Балыга

1. алыһар
2. бил
3. быйыт
4. быдьар балык
5. дьайба
6. дьойгуо
7. сордоҥ
8. хатыыс
9. кыһыл харах
10. күстэх
11. майаҕас
12. сыа балык
13. сыалыһар, сыаҥаан
14. таас бас, хаахынай
15. тууччах, туут балык
16. өрүс мундута

Амма өрүс уус-уран айымньыларга

Амма өрүс уута

Амма кэрэтин туһунан истибэтэх саха киһитэ бука суоҕа буолуо. Ол Амма өрүс кытылыгар элбэх саха омуга киэн туттар суруйааччылара төрөөбүттэриттэн-үөскээбиттэриттэн буолар. Амма кытылыгар ойуулааччылар эмиэ унньуктаан олорон сынньанар, үлэлиир үгэстээхтэр. Элбэх дьон ырыалара буолбут уостан түспэт ырыалар Кыыс Аммаҕа ананаллар.

Николай Глазков "Река Амга"

Валерий Ноев "Кыыс Амма"

Клавдия Онуфриева "Амма эбэм"

Семен Капитонов "Кыыс Аммам биэрэгэр"

Киһи үлэтин содула

ВС-ТО ниэби утаарар турбата Амма өрүс үөһэтинэн ааһыахтаах. «Лена» федеральнай таһымнаах суол уонна "Амур - Дьокуускай" тимир суол күргэлэрэ өрүһү туорууллар.

Амма Эбэ көмүскэлигэр

Будучи одним из больших притоков Лены, Амга на сегодняшний день, пожалуй, является единственной более или менее благополучной в экологическом отношении рекой. Единственная реальная опасность промышленного вторжения в бассейн Амги возникла в 1988 году в связи с проектом перекачки воды в засушливые районы по трубопроводам с диаметром 1,5 м и с решением об организации в верховьях Амги леспромхозов МВД СССР (с объемом заготовки 1,5 млн древесины в год). Это было время горбачевской перестройки общества. Тем не менее командно-административная система продолжала работать, хотя и не всегда согласованно. В те дни высокое гражданское мужество проявила Ольга Петровна Иванова-Сидоркевич, выступившая по Центральному телевидению 12 ноября 1988 года с призывом ко всей стране помочь спасти реку Амгу. Летом следующего года в «Пионерской правде» печатается обращание детей «Помогите спасти Амгу!». По всей стране летают плачущие голуби амгинских детей, пробуждая у взрослых совесть и чувство ответственности, призывая к солидарности. Уже научный совет АН СССР по проблемам биосферы включает защиту экологического состояния бассейна Амги в план работы, а газета «Сельская жизнь» (орган ЦК КПСС) по-старинке придерживает статью собственного корреспондента Р.Б.Будриной вплоть до февраля 1990 года. Группа энтузиастов, начавшая активную деятельность против проекта перекачки, получила в 1990 году официальный статус «Комитета защиты реки Амга» и развернула широкую деятельность по сбору денег от предприятий, совхозов для финансирования экспедиции. В итоге летом 1991 года в верховья Амги была отправлена научная экспедиция ЯНЦ СО РАН СССР с целью проведения комплексных исследований экологии Амги. Так, общественность Амгинского улуса отстояла чистоту красавицы Амги. Ее действия отличаются конструктивностью и последовательностью. Достаточно вспомнить поездку Ольги Петровны Ивановой-Сидоркевич на свои средства в Москву, ее выступление по Центральному телевидению в далеком 1988 году, прием в Научном Совете АН СССР, куда она обратилась с просьбой об организации экологической экспертизы проектов создания леспромхозов в верховьях Амги и переброски части ее стока в соседние районы. Или работу «Комитета защиты реки Амга» по контакту со средствами массовой информации. Так, в течение 1988—1989 гг. в газетах и журналах опубликовано более 120 публикаций, выражающих разные точки зрения.

Сигэлэр

«Илин», 1997, №10

Туһаныллыбыт литература

А.В.Глушков "100 рек Якутии"