Уйгуур хаҕаната

Уйгуур хаҕаната
	хаҕанат
Уйгуур хаҕаната
← ; ← 744 — 840 ;
Киин куорат	Хара-Балгас
Тыл(лар)	Орхон-Енисей тыла
Официальнай тыл	карлуктар тыллара[d]
Болуоссата	3 000 000;
Нэһилиэннэ	былыргы уйгуурдар
Салалта көрүҥэ	Монархия
хаҕан
• 744—747	Кутлуг I Бильге Пэйло
• 846—848	Энянь дэлэ-хан
	Биики Хааһахха миэдьийэ билэлэр

РАН экспертизата

Арассыыйа билимнэр академията
экспертиза ыыппыт

Сиһилии

Уйгуур хаҕанатын сирэ

Уйгуур хаҕаната, Уйгуур-Орхон хаҕаната (ол эбэтэр Тоҕус-Оҕус илэ) — VIII—IX үйэлэргэ Илиҥҥи Түүр хаҕанатын оннугар үөскүү сылдьыбыт былыргы уйгуурдар дойдулара. Ираан былыргы историга Ибн Хордадбэһ Уйгуур хаҕанатын туһунан маннык суруйбут: «кинилэр дойдулара түүр дойдуларыттан саамай улахан, кинилэр Кытайы, Тибиэти уонна карлуктары кытта ыаллыы олороллор»^[2].

Былыргы уйгуурдар Уйгуур хаҕанатын тэрийиэхтэрин иннинэ хас да дойдулана сылдьыбыттара:

323 с. Хаҥгай хайаларыгар тэриллибит маҥнайгы хаҕанат; бу дойду 200-чэ сыл уһаабыта;
523 с. иккис Уйгуур хаҕаната тэриллибитэ; бу дойдуну 603 с. былыргы түүр хаҕаннара сэриилээн ылбыттара.

140 сылынан урукку Илиҥҥи Түүр хаҕанатын сиригэр үһүс Уйгуур хаҕаната үөскээбитэ. 840 с. бу дойду сүүрбэ сыллаах кыргыс сэриитин кэнниттэн суох буолбута. Уйгуурдар кыргыстартан үтүрүллэн Илиҥҥи Түркистаҥҥа көһөспүттэрэ. Ол кэннэ уйгуурдар Ганьсуга уонна Турфаҥҥа бэйэлэрин дойдуларын тэрийбиттэр (Уйгуур Турфан дойдута диэни көр).

Онно эбии 500 кэриҥэ уйгуур киһитэ Амуурга олорор шивэй уонна татаб (хи) биистэригэр куоталлар^[3], ол да буоллар 847 с. кыргыстар шивэйдэргэ саспып уйгуурдарга сэриинэн бараллар, ону тэҥэ кытайдар татаб (хи) бииһин утары сэриилэһэллэр. Ол кэннэ Амуурга саспыт уйгуурдар эмиэ Илиҥҥи Түркистаҥҥа куоппуттара^[4].

Устуоруйа

Бастакы ахтыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Уйгуурдар (былыргы кыт.: 回鶻, аныгы кыт.: 回鹘, пиньинь: huihu) аан маҥнай Хотугу Вэй (354—386 сыллар) суруктарыгар ахтыллаллар уонна хуннартан төрүттээхтэрэ этиллэр. Кинилэр Гаоцзюй (кыт. 高車, пиньинь: gaoju), ол аата «үрдүк тэлиэгэлэр» диэн эмиэ ааттаналлара. Уйгуурдар Чилэй (кыт.: 敕勒; пиньинь: chilei) диэн ааттаах биистэр холбоһуктарыгар киирсэллэрэ. Сорохтор саныылларынан сөптөөх аат Чилэй буолбакка Тэлэ (кыт.: 鐵勒; пиньинь: tiele) диэн буолуохтаах (көр: телеуттар, тэлэҥиттэр). Суй кэмигэр уйгуурдар Уху (烏護), Ухэ (烏紇), Вейхэ (韋紇) диэн ааттаммыттар. Ол саҕана кинилэр Дьуҥҕаар сиригэр олорбуттар уонна 15 биискэ арахсар эбиттэр (онно эбии басмал уонна карлук доҕордуу биистэрэ):

Халыып:Кистэммит

Былыргы түүрдэри кытта сэрии[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Түүрдэр 606 сыллаахха хас да сүүс уйгуур аҕа баһылыгын өлөрбүттэрэ, онтон сылтаан уйгуурдар Түүр хаҕанатыттан тахсан Яологэ (藥羅葛) тула түмсүбүттэр^[5]. Ордуулара Селенга өрүс диэки баар этэ. Уйгуурдар 50 000 сэрииһиттээх, 100 000 ыаллаах этилэр. Хой иитээһининэн дьарыктаналлара.

800 с. Азия

Бастакы хаан Шыгянь Сыгин буолар, кини өлбүтүн кэннэ Яоша Пуса былааска тиийэр. 628 с. Кат Ил-хаан Баҕадур-шад уйгуурдары утары Толис-хаан Шибоби баһылыктаах 100 000 киһи ахсааннаах сэриини ыытар. Мацзуншань хайатын аттыгар 100 000 киһилээх түүр уонна 5 000 киһилээх уйгуур сэриитин кыргыһыыта буолар. Ол кэннэ Яоша Пуса Дуло өрүс диэки көһөр. 629 с. уйгуурдар Кытайга бэлэхтэрдээх илдьит ыытар.

629 сыллаахха уйгуур хаана Хулу Сылифа Тумиду буолар. Кини Кытайга илдьит ыытан кытайдар былаастарын билинэр.

Тан импиэрийэтин былааһа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Тай-цзун Ли Шимин быһаарыытынан уйгуурдар Ханьхай (瀚海) улууһугар киирэллэр. Бу улууһу аҕа баһылыктар салайбыттара. Кинилэр сололоро: дуду (都督), цыши (刺史), чжанши (長史), сыма (司馬). Хотугу сирдэри Яньжань Духуфу (燕然都護府) салайбыта. Хулу Сылифа Тумиду хаан буолан хаалбыта. Кини быраата Угэ Тумидуну өлөрөн баран Ильчур Күбэ-хааҥҥа холбоһорго сананар. Угэ убайын өлөрөр, ол эрээри саҥа хаан буолаары Кытай ыраахтааҕытыгар барар уонна онно өлөн хаалар. Саҥа хаан Тумиду уола Пожунь буолар

Ол кэннэ уйгуурдар Халлыг Ышбара-Дьагбу хаҕаны (Ашина Хэлу) кытта сэриилэһэллэр. Пожунь үчүгэй сэрииһит буолан Кытай ыраахтааҕыта кинини Кэриэй сирин утары сэриигэ ыытар.

Пужань кэннэ кини уола Дуцзечжи (獨解支) хаан буолар. Капаҕан хаҕан былыргы түүрдэр сирдэрин төнүннэрэн саҕалыыр. Сорох уйгуурдар Ордос диэки көһөллөр.

Дуцзечжи кэнниттэн Фудифу (伏帝匐) хаан буолар. Уйгуурдар түүрдэри кытта сэриилэһэ сылдьан Ордоско көһүүлэрин салгыыллар. Фудифу кэннэ кини уола Чэньцзун (承宗) хаан буолар.

Уйгуурдар муҥутуур күүстэригэр тиийбит кэмнэрэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

755 сыллаахха Ань Лушань Кытайы утары өрө турууну саҕалаабыт. 756 сыллаахха Су-цзун ыраахтааҕы Моян-чур хаҕантан көмө көрдүүр. Уйгуурдар түүрдэри утары сэриигэ көмөлөһөллөр уонна Чанъан икки Лоян куораты баһылыыллар. Ону таһынан Моян-чур хаҕан Кытайдааҕы Нинго хотуну кэргэн ылар, Кытай принцэ буоллаҕына уйгуур хотунун кытта ыал буолар^[6]. Кэлин Моян-чур хаҕан кыыһа Пидьий (公公主) Ли Чэнцай (李李) диэн Кытай принцигэр кэргэн тахсар.

758 сыллаахха уйгуурдар Енисей кыргыстарын кытта сэриилэһэллэр^[7]. 759 сыллаахха Моян-чур хаҕан өлөр, кини уола Идигэн саҥа хаҕан буолар уонна Кутлуг Тархан сэнгүн диэҥҥэ аатын уларытар^[7].

779 сыллаахха Дуньмага диэн ааттаах Идигэн убайа хаҕаны өлөрөр уонна бэйэтэ Алп Кутлуп Билгэ диэн ааттаай хаҕан буолар^[8].

795 сыллаахха Кутлуг Билгэ хаҕан өлөр уонна Яглакар аҕа ууһа тиһэҕэр тиийэр. Ол кэннэ Кутлуг диэн ааттаах сэрии баһылыга саҥа хаҕан буолар уонна Ай Тэҥридэ Улуг Болмиш Алп Кутлук Күлүг Билгэ Хаҕан ааты ылынар^[9]. 803 сыллаахха уйгуурдар Хочо сирин сэриилээн ылаллар^[10]. 808 с. Кутлуг өлөр, кини уола Бо-и-хаан былааска кэлэр^[11].

821 сыллаахха Бо-и-хаан кэннэ саҥа хаан Чин-дэ буолар. Чин-дэ Гүн Тэҥридэ Улуг Болмиш Күчлүг Билгэ Хаҕан диэн ааттанар. Кини бүтэһик улуу уйгуур хаҕана этэ. 824 сыллаахха Чин-дэ өлөр, саҥа хаҕан кини быраата Чжаоли буолар. 832 с. Чжаоли-хааны өлөрөллөр уонна саҥа хаан Чин-дэ уола Күлүг-бэг-хаан буолар.

Кэхтии[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

839 сыллаахха Күлүг-Бэг-хаан өлөр. Былааһы Күлүг-бэк диэн миниистир былдьыыр. Ол сыл аччыктааһын, дьаҥ, тыйыс кыһын буолан сүөһү бөҕөтө өлөр^[12].

840 сыллаахха Күлүг-бэг өстөөҕө Күлүг-баҕа Енисей кыргыстарыгар куотар уонна хотуттан уйгуурдары сэриилииллэрин сүбэлиир. Ол сыл 80 000 кыргыс аттаах сэрииһитэ уйгуурдар киин куораттарын Ордуубалыгы сэриилээн ылар.

843 сыллаахха Кытай уйгуурдары сэриилиир^[13]^[14].

Үһүс Уйгуур хаҕанатын хаҕаннара

Аата	Салайбыт сыллара	Олобоххо олорбут кытайдыы аата	Кытайдыы тус аата	Кытайыы солотун аата	Түүрдүү аата
745—795 сс. салайбыт Яглакар аҕа ууһа
Чэн-цзун Хошу
Бастакы Кутлуг Билгэ Пэйло	744 — 747	怀仁可汗 (huarenkehan)	骨力裴罗 (gulupeiluo)	骨咄禄毗伽阙可汗 (gudulupigaquekehan)	QutluğBilgä Kül Qağan
Мойан-чур	747 — 759	英武可汗 (yingwukehan)	磨延啜立 (moyanchuo)	葛勒可汗 (geleikehan)	Bilgä Kül Qağan
Идигэн	759 — 780	牟羽可汗 (moyukehan)	移地健 (yidijian)	суох	Tängri Qağan
Дуньмаҕа	780 — 789	长寿天亲可汗 (changshoutianqingkehan)	移地健 (dunmohedagan)	суох	Alp Qutluğ Bilgä Qağan
Паньгуань	789 — 790	泮官特勒 (panguantelei)	多邏斯 (duoluosi)	суох	Külüg Bilgä Qağan
Ачжо-хан	790 — 795	奉诚可汗 (fengchengkehan)	阿啜 (achuo)	суох	Qutluğ Bilgä Qağan
795—840 сс. салайбыт Эдиз аҕа ууһа
Иккис Кутлуг	795 — 805	懷信可汗 (huaixinkehan)	骨咄禄 (guduolu)	爱腾里逻羽录没密施合禄胡毗伽可汗 (aitengliluoyulumeimishiheluhupigakehan)	Ay Tängridä Ülüg Bulmıš Alp Qutluğ Uluğ Bilgä Qağan
Күлүг-Билгэ-хаан	805 — 808	滕里可汗 (tenglikehan)	俱錄毗伽 (julupiga)	滕裏野合俱錄毗伽可汗 (Тэнлиехэцзюйлупигакэхань)	Ay Tängridä Qut Bulmıš Külüg Bilgä Qağan
Бо-и-хаан	808 — 821	保義可汗 (baoyikehan)	李孝誠 (li xiao cheng)	爱登里罗汩密施合毗伽可汗 (aidengliluogumishihepigakehan)	Ay Tängri-dä Qut Bulmıš Alp Bilgä Qağan
Чин-дэ-хаан	821 — 824	崇德可汗 (chongdekehan)	биллибэт	登啰羽錄沒蜜施句主毗伽崇德可汗 (dengluoyumeimishijuzhupigachongdekehan)	Kün Tängridä Ülüg Bulmıš Alp Küčlüg Bilgä Qağan
Чжаоли-хаан	824 — 832	昭禮可汗 (zhaolikehan)	曷薩特勒 (Хэса Тэлэй)	愛登裏羅汨沒密施合毗伽昭禮可 (aidengliluomimeimishihepigazhaolikehan)	Ay Tängridä Qut Bulmıš Alp Bilgä Qağan
Күлүг-бэг-хаан	832 — 839	彰信可汗 (zhangxinkehan)	胡特勒 (Ху Тэлэй)	為愛登裏羅汨沒蜜施合句錄毗伽彰信可汗 (aidengliluomimeimishihejulupigazhangxinkehan)	Ay Tängridä Qut Bulmıš Alp Külüg Bilgä Qağan
Кут-тыгын	839 — 840	суох	суох	суох	суох
840—847 сс. Яглакар аҕа ууһа
Уге-хаан	840 — 846	乌介可汗 (wujiekehan)	乌介 (wujie)	суох	Öge
Энянь дэлэ-хаан	846 — 848	遏捻可汗 (eniankehan)	遏捻特勒 (enian telei)	суох	биллибэт

Арахсыллыбыт хаҕанат 847 сылтан 856 сылга диэри

847 сыллаахха бүтэһик хаҕан Энянь дэлэ-хаан кэргэнин, уолун уонна 9 сэрииһитин илдьэ арҕаа диэки барбыт. Кинини аны хаһан да көрбөтөхтөрө. Кинини кытта татаардар ортолоругар хорҕойон кэлбит үтүөлээх уйгуурдар татаар хаайыылаахтара буолбуттара, ол гынан баран сотору кэминэн Хаан Або 70 000 кыргыыстара хаайыылаахтары барыларын кыргыыстарга биэрэргэ күһэйбиттэрэ^[15].

Баһылыктарын сүтэрэн, уйгуурдар кыргыыстартан «хайаларга, алаастарга саһа сылдьыбыттара». Уйгуур аҕа баһылыга Пан Торэ (кытайдыы Пантэлэй — 厖特勒), карлуктарга хорҕойбут, бэйэтин хаҕаанынан биллэрбит уонна Ганьчжоу куоракка (甘州, билигин Ганьчжоу оройуона (甘州区) Чжансу, Ганьсу) ыраахтааҕылыыр. Тан Сюаньцзун киниэхэ посоллары ыыппыта. Онно хоруйдаан, уйгурдар бэйэлэрин посолларын ыыппыттара уонна императортан хаҕан аатын ылбыттара «Ulug tanrida qut bulmis alp kulug bilga houai-kien qagan» (嗢祿登裏邏汨沒蜜施合汨沒蜜施合俱錄族仗), ол аата бэлиитикэ өттүнэн билинии. Кэлэр уон сыл устата императорга бэлэх ыытара^[16].

860 уонна 873 сыллар икки ардыларыгар Бэйтин - Бешбалыктан (Урумчи чугаһыгар) аҕа баһылык Пугу Цзунь (仆固俊) Тибет импиэрийэтин (кыт. Тубо Туфан, тиб. bod chen po) утары сэриини ыыппыта. Тибет генералын кыайан Харашары уонна Бюгуру ылбыта. Кини посола Даган Михуайу (達幹米懷玉) императортан Пугуга хаҕан аатын көрдөспүтэ. Император 874 сыллаахха сөбүлэспитэ, ол гынан баран Пугу уонна Тогон икки ардыларыгар эмискэ сэрии буолбута, уйгуурдар хотторууларыгар тириэрдибитэ. Тан династията мөлтөөн, тас союзниктарын өйүүрүн тохтоппута.

Тан Чжао-цзун (888-904) Фэнсяҥҥа (Баоцзига 鳳翔) сылдьан, цзедуши Хань Сюньтан (韓遜) уйгуурдар императорга сэриилэринэн көмөлөһөргө бэлэмнэрин билбитэ. Оттон академик (翰林學士) Хань Во (韓偓) императорга Кытайга саба түспүт уйгуурдар оҥорбут дьулаан быһыыларын санаппыта, император кинилэри үлэҕэ ылбатаҕа.

Тан уйгуурдары кытта ситимэ мөлтөөбүтэ; сороҕор Кытай кыраныыссатыгар кэлэн сылгы, джусай атыылыыллара.

Эбии көр

Быһаарыылар

↑ https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf
↑ Кляшторный С.Г. Государства и народы Евразийских степей. — 2009. — С. 139.
↑ П. П. Азбелев. Древние кыргызы. Очерки истории и археологии.. Глава V. Эпоха, которой не было:
↑ История Хакасии: с древнейших времен до 1917 года. Раздел II. Хакасия в эпоху феодализма. (VI — первая половина XIX в.). Глава 3. Древнехакасское государство (VI—XIII вв.). Политическая история. 4. Древнехакасское государство в IX—XII вв. — Москва : Издательская фирма «Восточная литература», 1993. — С. 68.
↑ Hamilton. Les Ouighours a l’epoque des cing dynasties, pp. 3-4. О названии родов см.: Pulleblank. Same remarks an the Toqur-oghur problem.
↑ Barfield, 1989, p. 151
↑ ¹ ² Barfield, 1989, p. 152
↑ Asimov, 1998, p. 194
↑ Sinor, 1990, p. 317–342
↑ Bregel, 2003, p. 20
↑ Rong, 2013, p. 184
↑ chapter 217 part 2 // New Book of Tang = zh:新唐書.. — «„方歲饑，遂疫，又大雪，羊、馬多死“».
↑ Drompp, 2005
↑ John W. Dardess Governing China: 150–1850. — Hackett Publishing Company, 2010. — С. 32—. — ISBN 978-1-60384-447-5
↑ Малявкин, 1974, с. 30
↑ Малявкин, 1974, с. 30–32

Кинигэлэр

Гумилёв Л. Н. Древние тюрки. — СПб.: СЗКЭО, Издательский Дом «Кристалл», 2002. — С. 576. — ISBN 5-9503-0031-9
Asimov, M.S. History of civilizations of Central Asia Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century Part One The historical, social and economic setting. — UNESCO Publishing, 1998.
Barfield, Thomas The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China. — Basil Blackwell, 1989.
Bosworth, Clifford Edmund The Age of Achievement: A.D. 750 to the End of the Fifteenth Century - Vol. 4, Part II : The Achievements (History of Civilizations of Central Asia). — UNESCO Publishing, 2000.
Bregel, Yuri An Historical Atlas of Central Asia. — Brill, 2003.
Sinor, Denis The Cambridge History of Early Inner Asia. — Cambridge University Press, 1990. — ISBN 0-521-24304-9
Haywood, John Historical Atlas of the Medieval World, AD 600–1492. — Barnes & Noble, 1998.
Drompp, Michael Robert Tang China And The Collapse Of The Uighur Empire: A Documentary History. — Brill, 2005.
Rong, Xinjiang Eighteen Lectures on Dunhuang. — Brill, 2013.
Brose M. The Medieval Uyghurs of the 8th through 14th Centuries // Oxford Research Encyclopedia of Asian History. — 2017. — С. 1–20.
Камалов А.К. Древние уйгуры VIII–IX вв. / Кляшторный С.Г.. — Алматы: Издательский дом «Наш мир», 2001.
Малявкин А.Г. Материалы по истории уйгуров IX–XI века. — Новосибирск: Наука, 1974. — 211 с.

Сигэлэр

[_10d9f7a3a3febe43-1] ttps://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf

[2] Кляшторный С.Г. Государства и народы Евразийских степей. — 2009. — С. 139.

[3] П. П. Азбелев. Древние кыргызы. Очерки истории и археологии.. Глава V. Эпоха, которой не было:

[4] История Хакасии: с древнейших времен до 1917 года. Раздел II. Хакасия в эпоху феодализма. (VI — первая половина XIX в.). Глава 3. Древнехакасское государство (VI—XIII вв.). Политическая история. 4. Древнехакасское государство в IX—XII вв. — Москва : Издательская фирма «Восточная литература», 1993. — С. 68.

[5] Hamilton. Les Ouighours a l’epoque des cing dynasties, pp. 3-4. О названии родов см.: Pulleblank. Same remarks an the Toqur-oghur problem.

[Barfield—1989——151-6] Barfield, 1989, p. 151

[Barfield—1989——152-7] ¹ ² Barfield, 1989, p. 152

[Asimov—1998——194-8] Asimov, 1998, p. 194

[Sinor—1990——317–342-9] Sinor, 1990, p. 317–342

[Bregel—2003——20-10] Bregel, 2003, p. 20

[Rong—2013——184-11] Rong, 2013, p. 184

[12] ter 217 part 2 // New Book of Tang = zh:新唐書.. — «„方歲饑，遂疫，又大雪，羊、馬多死“».

[Drompp—2005——-13] Drompp, 2005

[Dardess2010-14] John W. Dardess Governing China: 150–1850. — Hackett Publishing Company, 2010. — С. 32—. — ISBN 978-1-60384-447-5

[Малявкин—1974——30-15] Малявкин, 1974, с. 30

[Малявкин—1974——30–32-16] Малявкин, 1974, с. 30–32

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]