Үлэ уонна Саас бырааһынньыга

УРУБИИКИ диэн сиртэн ылыллыбыт
Үлэ уонна Саас бырааһынньыга
Первомай фото.png
Көрүҥэ Үлэһиттэр уонна профсоюзтар бырааһынньыктара
Официал В современной России — Праздник Весны и Труда
Эбиитин Үлэ бырааһынньыга, Үлэ күнэ, Үлэ уонна Саас күнэ, Үлэлээн иитиллээччилэр сомоҕолоһууларын күнэ
Суолтата ССРС уонна Арассыыйа Федерациятыгар Аан дойду үлэһиттэрин бырааһынньыктарын күнэ.
Олохтоммут II Интернационал Парижтааҕы конгреһыгар Чикаго Хеймаркетыгар Өрө туруу сиэртибэлэрин кэриэһигэр (1889 сыл от ыйа).
Бэлиэтэнэр норуоттар ыккардыларынааҕы бырааһынньык
Күнэ ыам ыйын 1 күнэ
Бэлиэтээһин демонстрациялар, миитиннэр
Ситимнээх Чикаго Хеймаркетка өрө туруу иһин
Логотип РУВИКИ.Медиа Биики Хааһахха миэдьийэ билэлэр

Үлэ уонна Саас күнэ — норуоттар ыккардыларынааҕы бырааһынньык, сыл аайы аан дойду үгүс дойдуларыгар ыам ыйын 1 күнүгэр бэлиэтэнэр. Кини төрүтэ Чикагоҕа үлэһиттэр демонстрацияларыгар сыһыаннаах, ол демонстрация 1886 сыл ыам ыйын 4 күнүгэр Хеймаркет болуоссакка буолбута. Урукку аата Үлэлээн иитиллээччилэр сомоҕолоһууларын күнэ.

2025 сыллаахха Арассыыйаҕа Саас уонна Үлэ күнэ түөрт күннээх сынньалаҥ саҕаланыыта чэппиэргэ түбэһэр, өрөбүлгэ диэри, ол иһигэр бэс ыйын 4 күнэ[1].

Устуоруйа

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Бу бырааһынньык XIX үйэ ортотугар оробуочайдар 8 чаастаах үлэ күнүн ирдээн түмсүүлэриттэн саҕаламмыта. Аан бастаан Австралияҕа 1856 сыл муус устар 21 күнүгэр оробуочайдар уулуссаҕа тахсыбыттар. Онтон сылын ахсын тахсар буолбуттар[2].

Маны үтүктэн 1886 сыллаахха ыам ыйын 1 күнүгэр АХШ уонна Канаада анархистара миитиннэри уонна хаамыылары тэрийбиттэрэ[2][3]. Ыам ыйын 4 күнүгэр оннук хаамыыны былаастар ыһыыларын кэмигэр Чикаго куоракка хас да демонстрант өлбүт: Август Спис, Альберт Парсонс, Адольф Фишер, Джордж Энгельман, Луис Лингг, Михаэль Шваб, Сэмюэл Филден уонна Оскар Неебе[4]. Сарсыныгар утарсыы кэмигэр 8 полицейскайы өлөрбүттэр, 50-ча бааһырбыт. Ол кэнниттэн ытыалаһыыга түөрт оробуочай бааһырбыт (сорох дааннайынан 50-ча оробуочай өлбүт уонна бааһырбыт).

1889 сыл от ыйыгар баран II Интернационал Парижтааҕы конгреһыгар бу түбэлтэни кэриэстээн хас сыл аайы демонстрация оҥорорго уураах ылыммыта[5][6].

Аан дойду үлэлээн иитиллэччилэрин сомоҕолоһуутун бырааһынньыга диэн ааттанан бастаан 1890 сыллаахха Австро-Венгрияҕа, Бельгияҕа, Германияҕа, Данияҕа, Испанияҕа, Италияҕа, АХШка, Норвегияҕа, Францияҕа, Швецияҕа уонна да атын дойдуларга бэлиэтэммитэ[7].

Арассыыйа импиэрийэтэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1890 сыллаахха «Бэс ыйын бастакыта» (Маёвка[ru]) бырааһынньык Арассыыйаҕа уонна Варшаваҕа аан дойдутааҕы үлэһиттэр биир санааланыыларын күнүн быһыытынан аан бастаан бэлиэтэммитэ. Тэрээһин кэмигэр 10 тыһыынча үлэһит забастовкалаабыта[6]. Аан бастаан 1891 сылга Санкт-Петербурга Михаил Иванович Бруснев салалтатынан бобуулаах маёвканы бэлиэтэбиттэр диэн буолар[8]. Кэлин Бруснев Верхоянскайга көскө ыытыллыбыта. Онон Саха Сиригэр бастакыннан 1899 сыл сыылынайдары хомуйан бэлиэтээһини эмиэ кини тэрийбит. Дьааҥы өрүс кытылыгар мустан бэлиэтээбиттэр.

Бырааһынньык 1897 сылтан бэлиитикэ майгылаах буолбута. Муус устар 1 күнүгэр маассабай стачкалар, үлэһиттэр демонстрациялара тэриллибиттэрэ[6].

1903 сыллаахха Санкт-Петербургтан уонна Москваттан ураты бэс ыйын демонстрациялара Тверь, Тула, Самара, Харьков, Одесса, Тифлис уонна Арассыыйа империятын атын куораттарыгар буолбуттара[9]. Лозуннара маннык этилэр: «Самодержавие суох буоллун!», «Өрөспүүбүлүкэ туругурдун!», «Ыраахтааҕы суох буоллун!», «Өрөбөлүүссүйэ туругурдун!»[10].

1912 сылтан 1914 сылга диэри 500 тыһыынчаттан тахса үлэһит, саллаат, матрос уонна бааһынайдар демонстрацияларга кыттыбыттара[9].

Олунньу өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн 1917 сыллаахха мөлүйүөнүнэн үлэһит дьон уулуссаҕа мустубуттара[9]. Петроградка демонстрация Марс хонуутугар буолбута, спикеринэн А. Ф. Керенскай таҕыспыта.

Большевиктар лозуннара[6]:

  • «Долой министров-капиталистов»;
  • «Вся власть Советам»;
  • «Долой империалистические войны!».

РСФСР уонна ССРС[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ бүппүтүн кэннэ 1917 сыллаахха «Интернационал күнэ» бырааһынньык официальнайдык олохтоммута[11].

1918 сыллаахха Москваҕа Ходынка хонуутугар бастакы байыаннай параад ыытыллыбыта. Ол кэнниттэн Кыһыл болуоссакка параадтар ыытыллар буолбуттара[10].

Дыбарыас болуоссатыгар ыам ыйын 1 күнүн бэлиэтээһин. 1918 сыл

1918 сылтан РСФСР Үлэ кодексынан ыам ыйын 1 күнэ сынньалаҥ күнэ буолбута[12]. 1928 сыл муус устар 23 күнүттэн ССРС Наркомнарын Сэбиэтин Киин ситэриилээх кэмитиэтин «Интернационал күнүгэр анаммыт бырааһынньыктарга, уонна ураты сынньалаҥ күннэригэр» уурааҕынан ыам ыйын 2 күнэ иккис бырааһынньык күнүнэн буолбута[13].

Маннык тэрээһиннэр ыытыллыбыттара[9]:

  • ыам ыйын 1 күнэ — үлэһиттэр демонстрациялара уонна байыаннай параадтар.
  • ыам ыйын 2 күнэ — Маёвкалар.

Лозуннар[3]:

  • «Үлэһит киһиэхэ албан аат!»;
  • «Эйэ! Үлэ! Ыам ыйа!»;
  • «Ленин кэриэһигэр бэриниилээхпит!»;
  • «Ыам ыйын бастакыта туругурдун!».

Бары өрөспүүбүлүкэлэргэ ыыттыллыбыттара[9]:

  • үлэһиттэр тэрээһиннээх колонналарын хаамыылара, бэлитиичэскэй характердаах марштар уонна муусука. Сүрүн демонстрация Москваҕа Кыһыл болуоссакка буолбута;
  • диктордартан эҕэрдэлэр уонна бэлитиичэскэй лозуннар динамиктарынан тарҕаммыттара;
  • дьаһалта дьиэлэр аттыларыгар трибуналар туруоруллубуттара, онтон миитиннээччилэри ССКП салайааччылара уонна бырабыыталыстыба үлэһиттэрэ көрсүбүттэрэ;

1933 сыл ыам ыйын 1 күнүгэр Москваҕа Кыһыл болуоссакка авиапарад буолбута, АНТ-20 «Максим Горькай», И-16 уонна да атын самолеттар көрдөрүллүбүттэрэ[9]. Бу үгэһи ССРС атын куораттарыгар киллэрбиттэрэ[9].

Ыам ыйын 1 күнүн митина Энгельс куоракка. 1932 сыл

Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕана хаамыы, парад ыытыллыбат этэ.

1956 сыллаахха Кыһыл болуоссакка буолбут Маай демонстрациятын туһунан Москваттан бастакы тэлэбиидэнньэ репортажа тахсыбыта[7].

1970-с сылларга бырааһынньык «Үлэһиттэр норуоттар ыккардыларынааҕы сомоҕолоһууларын күнэ» диэн ааттаммыта[9].

Сэбиэскэй аккырыыкка «Ыам ыйын 1 күнүн бырааһынньыгынан!»

Сэбиэскэй кэм кэнниттэн Арассыыйа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1992 сыллаахха Үлэһиттэр сомоҕолонууларын аан дойдутааҕы күннэрэ Саас уонна үлэ күнэ диэн ааттаммыта[6].

1993 сыллаахха хас даҕаны ыам ыйын миитиннэрин тэрийээччилэринэн Национальнай быыһабыл фрона, Үлэ Москвата уонна РФ КПРФ буолбуттара. Ыам ыйын 1 күнүгэр Ленинскэй проспектка миитиннээччилэр уонна ОМОН икки ардыларыгар охсуһуу буолбута, ол кэмигэр 150 киһи эмсэҕэлээбитэ[14][15].

Үөрүүлээх демонстрация кыттыылаахтара. 1990-с сыллар

Новосибирскайга 2002 сылтан «Монстрация» диэн ыам ыйын бастакытын акция аан бастаан ыытыллыбыта. Тиһэх акция 2019 сыллаахха ааспыта.

Бэрэсидьиэн Владимир Путин 2013 сыллаахха РФ Үлэ Дьоруойун аатын олохтообута. ССРС-ка баар буолбут Социалистическай Үлэ Дьоруойун аатыгар майгынныыр. Быраабыла быһыытынан, Үлэ Дьоруойун аатын иҥэрии саас уонна үлэ бырааһынньыгар сөп түбэһиннэрэн ыытыллар. 2013 сыллаахха Москваҕа 100 тыһыынчаттан тахса миитиннээччи уулуссаҕа тахсыбыта.

COVID-19 пандемиятынан сибээстээн, 2020 сылтан 2022 сылга диэри маассабай тэрээһиннэр тохтотуллубуттара. Бастакы Маай тэрээһинэ онлайн ньыманан ааспыта.

Атын дойдуларга бырааһынньыктааһын үгэстэрэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  • Англияҕа ыам ыйын 1 күнүгэр үгүс куораттарга лиэнтэлэринэн киэргэтиллибит ыам ый мастарын туруораллар, уонна дьон-сэргэ үөрүүлээх күүлэйдээһиннэрэ ааһаллар[16].
  • Азияҕа демонстрациялар, кэнсиэрдэр, дьаарбаҥкалар, бэстибээллэр ааһаллар, дьон үксэ сынньанар, дьиэлэригэр дьиэ кэргэттэрин кытта атаараллар[3].
  • Африкаҕа профсоюз чилиэннэрэ кэнсиэр тэрийэллэр уонна гараж атыытын ыыталлар. Араас нэһилиэктэргэ быыстапкалар ыытыллаллар, онно олохтоох уус оҥоһуктара көрдөрүллэр[3].
  • Бразилияҕа саас уонна үлэ күнүн «Dia do Trabalho» — «Үлэ күнэ» диэн ааттыыллар[17]. Аан дойдутааҕы үлэһиттэр сомоҕолууларын бэлиэтин быһыытынан бэлиэтэнэр. Ыам ыйын 1 күнүгэр үксүгэр миитиннэр, параадтар ааһаллар. Профсоюз мунньахтара ыытыллаллар, аралдьытар тэрээһиннэр, пикниктэр, футбол оонньуулара тэриллэллэр[10].
  • Ыам ыйын бастакы күнэ Германияҕа der Tag der Arbeit — «Үлэ күнэ» диэн ааттанар. Das Maibaum туруоруу үгэһэ баар — лиэнтэлэринэн уонна сибэккилэринэн киэргэтиллибит мас баҕана. Аттыгар баар сценаҕа былыргы үһүйээннэргэ олоҕурбут нүөмэрдэр туруоруллаллар[18].
  • Берлиҥҥэ ыам ыйын демонстрацията, 2005 сыл

    Берлиҥҥэ ыам ыйын демонстрацията, 2005 сыл

  • ГДР өйдөбүнньүк манньыата, 1990 сыл: ыам ыйын 1 күнүн 100 сыла, Голландия

    ГДР өйдөбүнньүк манньыата, 1990 сыл: ыам ыйын 1 күнүн 100 сыла, Голландия

Быһаарыылар

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  1. ↑ Началась последняя полная рабочая неделя перед майскими праздниками. На следующей неделе будет всего три рабочих дня. РБК Life (21 Муус устар 2025). Дата обращения: 23 Муус устар 2025.
  2. ↑ 1 2 Каково происхождение Первого Мая? propaganda-journal.net. Дата обращения: 5 Муус устар 2025.
  3. ↑ 1 2 3 4 "1 мая 2025: суть, история и традиции Первомая, когда, где и как начали отмечать Праздник Весны и Труда". https://lenta.ru/articles/2025/01/23/pervomay/. Retrieved on 2025-04-09. 
  4. ↑ Бессмертный К. С.. История Дня Гнева (Первомая). samlib.ru. Дата обращения: 5 Муус устар 2025.
  5. ↑ Юрий. О международной манифестации 1 Мая 1890 г., I конгресс II Интернационала в Париже (14 — 21 июля 1889)(биллибэт). www.illuminats.ru. Дата обращения: 5 Муус устар 2025.
  6. ↑ 1 2 3 4 5 "1 мая - Праздник весны и труда. Справка". 2025-04-09. https://ria.ru/20070501/64706001.html. Retrieved on 2025-04-05. 
  7. ↑ 1 2 "Первое мая: история появления праздника, традиции, как его отмечают". 2023-04-27. https://ria.ru/20230427/pervomay-1868173693.html. Retrieved on 2025-04-09. 
  8. ↑ Роженцова, О. История 1 мая. Как отмечали в СССР и что празднуют в России. А ещё — как Первомай менял свои названия. РБК Life (27 Муус устар 2024). Дата обращения: 23 Муус устар 2025.
  9. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 "История 1 мая. Как отмечали в СССР и что празднуют в России". https://www.rbc.ru/life/news/643579789a794750efcdbc6c. Retrieved on 2025-04-09. 
  10. ↑ 1 2 3 Ксения Эпова. 1 мая: история и традиции праздника — в статье на Zoon.ru(биллибэт). zoon.ru. Дата обращения: 9 Муус устар 2025.
  11. ↑ Основные законодательные и правовые материалы. Кодекс законов о труде 1918 года. www.hist.msu.ru. Дата обращения: 5 Муус устар 2025.
  12. ↑ Кодекс законов о труде 1918 года. Дата обращения: 1 Ыам ыйын 2015. Архивировано 1 Ыам ыйын 2015 года.
  13. ↑ Постановление ЦИК СССР от 23.04.1928 "О праздничных днях, посвященных дню Интернационала, и об особых днях отдыха". www.consultant.ru. Дата обращения: 6 Муус устар 2025.
  14. ↑ Предварительный отчет о массовых беспорядках, имевших место в Москве 1 мая 1993 года. web.archive.org. Дата обращения: 5 Муус устар 2025.
  15. ↑ Предварительный отчет о массовых беспорядках, имевших место в Москве 1 мая 1993 года. www.1993.sovnarkom.ru. Дата обращения: 9 Муус устар 2025.
  16. ↑ "1 мая — Праздник Весны и Труда, традиции и история". 2024-04-08. https://media.halvacard.ru/life/pervoe-maya-istoriya-i-tradicii-prazdnika. Retrieved on 2025-04-09. 
  17. ↑ Праздник труда День труда в Бразилии. Оренбургское региональное телевидение (ОРТ) (20 Алтынньы 2023). Дата обращения: 23 Муус устар 2025.
  18. ↑ Гуляева, К. 1 мая – День труда в Германии. Deutsch online (30 Муус устар 2024). Дата обращения: 24 Муус устар 2025.

Литэрэтиирэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  1. Календарные обряды и обрядовая поэзия Воронежской области. Афанасьевский сборник. Материалы и исследования. — Вып. III / Сост. Пухова Т. Ф., Христова Г. П. — Воронеж: Изд-во ВГУ, 2005. — 249 с.
  2. Мельников-Печерский П. И. В лесах. Книга вторая. — М., 1875.
  3. Попов Алексей Дмитриевич, Пивоваров Никита Юрьевич. Демонстрация дискурсивной власти: высшее партийное руководство СССР и организация празднования 1 мая и 7 ноября (1950-1960-е годы) // Исторический курьер. — 2021. — № 6 (20).
  4. Люксембург, Р. Праздник Первого мая: пер. с польского. — СПб., 1895. — 16 с. Архивная копия от 27 Балаҕан ыйын 2020 на Wayback Machine
  5. Фурсова Е. Ф. Традиционализм и неотрадиционализм в современной культуре восточнославянских народов Сибири // Материалы международной научно-практической конференции «Регионы России для устойчивого развития: образование и культура народов Российской Федерации». — Новосибирск: ЗАО ИПП «Офсет», 2010. — Т. 1. — С. 882—892. — ISBN 5-7133-0704-2.

Сигэлэр

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Төрдө — «https://sah.ruwiki.ru/w/index.php?title=Үлэ_уонна_Саас_бырааһынньыга&oldid=695751»