Мунк Эдвард
| Эдвард Мунк | |
|---|---|
| Төрөөбүт сирэ: | Лётен, Хедмарк, Норвегия |
| Өлбүт сирэ: | Экелю, Норвегия |
| Дойдута: | |
| Жанр: | живопись, графика |
| Стиль: | Модерн, Экспрессионизм |
 Айымньылара Биики-ыскылаакка | |
Эдвард Мунк (норв. Edvard Munch; Лётен, Хедмарк — тохсунньу 23 1944, Экелю, Осло аттыгар) — норвежскай уруһуйдьут, график, экспрессионизм эрдэтээҥи бэрэстэбиитэлэ уонна аан дойдуга саамай биллэр норвежскай худуоһунньук[2].
Мунк худуоһунньук быһыытынан 1883 сыллаахха Ослоҕа буолбут быыстапкаҕа дебюттаабыта. Олоҕун тухары элбэх ахсааннаах айымньылары айбыта; Мунк нэһилиэстибэтэ 28 000 кэриҥэ үлэттэн турар, ол иһин кини аан дойдуга биир саамай таһаарыылаах биллэр худуоһунньук буолар.
Кини Осло куоракка 20 000 кэриҥэ үлэни хаалларбыта[2]. Тёйен оройуонугар Осло куоракка Мунх музейа 1963 сыллаахха аһыллыбыта, онтон 2021 сыллаахха Бьорвик оройуонугар саҥа дьиэҕэ көспүтэ.
Биография
Оҕо сааһа
Эдвард Мунк 1863 сыллаахха ахсынньы 12 күнүгэр Лётен куоракка Кристианияттан төрүттээх Кристиан Мунк уонна Фредрикстадтан төрүттээх Лаура Кэтрин Мунк (Бьёльстад) дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Аҕата Лётен куоракка Тофсрудмоэн байыаннай казармаҕа байыаннай быраас этэ. 1864 сыллаахха дьиэ кэргэн Кристианияҕа көспүтэ, тоҕо диэтэххэ аҕата Акерсхус замок уонна кириэппэһин корпус бырааһынан анаммыта[3].
Кристианияҕа кириэппэс аттыгар баар дьиэҕэ олохсуйбуттара. Эдвард балтылара, иниилэрэ манна төрөөбүттэрэ. Кинилэр ааттара: Петер Андреас (1865), Лаура Катрин (1867) уонна Ингер Мари (1868). Йоханна Софи диэн улахан эдьиийдээх этэ. Ийэтэ ыалдьан, төрөөн баран тыыннаах хаалыам дии санаабатаҕа. 1868 сыллаахха тохсунньу ыйын 12 күнүгэр дьиэ кэргэнигэр быраһаайдаһыы сурук суруйбут. Сурук улахан кыыһыгар аналлаах этэ, бу маннык суруйбута: «Таҥара олус болҕомтолоохтук ситимнээбит дьоннорбут бары халлааҥҥа түмсүөхтээхпит, аны хаһан да арахсыа суохтаахпыт». Бу сурук чугас дьиэ кэргэн чилиэннэрин ортолоругар үгүстүк дорҕоонноохтук ааҕаллара[3].
1868 сыллаахха Мунк дьиэ кэргэнэ Пилестредет 30 саҥа, үчүгэй квартираҕа көспүттэрэ, ол кэмҥэ куорат таһыгар баара. Лаура Мунк манна 1868 сыллаахха ахсынньы 29 күнүгэр өлбүтэ. Эдвард ийэтин туһунан бүтэһик ахтыыта дьиэ хоһугар этэ. «Биһиги биэс буолан кини тула турбуппут. Аҕам кыратык хааман, диванҥа олорор ийэм диэки көрдө. Ийэм мичээрдээтэ уонна хараҕын уута сирэйиттэн сүүрдэ»[4].
Бу кэнниттэн Карен Бьёльстад диэн урут Мунк дьиэ кэргэнигэр олорбут ийэлэрин балтыта, кинилэргэ көспүтэ[5].
1875 сыллаахха дьиэ кэргэн эмиэ көспүтэ, бу сырыыга Грюнерлёкку оройуонугар. Ол саҕана куорат илин кытыытыгар саҥа сир этэ, сүрүннээн промышленнай үлэһиттэр олорбуттара. Аҕата олоҕун оҥосторго ыарахаттары көрсүбүтэ, уонна «дьиэ кэргэн үп-харчыта сороҕор олус кыра буолара, арааһа, санитар үп-харчы өттүнэн өйө суоҕуттан, ону тэҥэ кини сымнаҕас санаалаах буолан, дьадаҥы ыарыһахтары аһынара»[4].
Карен Бьёльстад дьиэ кэргэн хаһаайыстыбатын салайара, уонна дьиэ кэргэн олоҕун орто таһымын тутуһар кыахтаммыта. Хаһаайыстыба үлэтигэр дьиэ кэргэн чилиэннэриттэн көмө кэлэрэ буолуохтааҕын курдук этэ, дьиэ кэргэн үп-харчы өттүнэн улахан ыарахаттары көрсүбэтэҕэ.
Өссө биир өлүү 1877 сыллаахха буолбут. Дьиэ кэргэн улахан оҕото Йоханна Софи сэлликтэн өлбүтэ. Эдуард бэйэтэ оҕо сылдьан элбэхтэ ыалдьара. Кини хроническай астматическай бронхиттан ыалдьара уонна ыарахан ревматизм уонна ревматическай лихорадка ыарыылаах этэ. Ол иһин кини оскуола үөрэҕин ылбатаҕа. Кыһын дьиэтигэр өр олоруохтаах этэ, кэлин «дьиэ» үлэтигэр улахан суолталаах тиэмэ буолбута[5].
Эдэр сааһа
1880 сыллаахха сэтинньи Мунк Королевскай уруһуй оскуолатыгар киирбитэ, онтон 1881 сыллаахха саас көҥүл уруһуй кууруһугар үөрэнэр буолбута, ол гынан баран ол сыл күһүнүгэр эрэ уруоктарга өрүү сылдьар буолбута. Кэлин лепка кылааһыгар көспүтэ, онно скульптор Юлиус Мидделтун үөрэппитэ. Аныгыс сылыгар Мунк художественнай оскуоланы бүтэрбитэ уонна эдэр бииргэ үлэлиир дьонун кытта Карл-Юхан уулуссатыгар устуудьуйа арендалаабыта[5].
Мунк 19 сааһыгар үлэҕэ киирбитэ. Кристиан Крог уруһуй оскуолатыгар 1882—1883 сылларга үөрэммит. Итини тэҥэ, Фриц Таулов көҕүлээһининэн тэриллибит Хаугфосс куоракка «Аһаҕас салгын академиятыгар» үөрэммитэ. Бу кэмҥэ Мунк, атын худуоһунньуктар курдук, натуралистическай стиллээх уруһуйдуура, ол гынан баран кэм ааспытынан натурализмтан арахсыбыта.
Мунк 1883 сыллаахха бэйэтэ уонна атын биэс худуоһунньук тэрийбит «Промышленность уонна искусство» быыстапкатыгар дебюттаабыта, уонна ол сыл Кристианияҕа худуоһунньуктар күһүҥҥү быыстапкаларыгар кыттыбыта. 1884 сыл күһүнүгэр Мудумҥа Хальфдан Стрём уонна Йорген Сёренсенныын үлэлээбиттэрэ, онно «Сарсыардааҥҥы» («Өссө орон кытыытыгар турар кыыс» диэн ааттанар) диэн уруһуйу уруһуйдаабыта, ол уруһуй эмиэ ол сыл Күһүҥҥү быыстапкаҕа туруоруллубута. Хартыынаны Фриц Таулу атыыласпыта, билигин Расмус Мейер (Кунстхалле Бергена) коллекциятыгар баар.[6]
Утум
«Хаһыы»
Мунк саамай биллэр айымньыта — «Хаһыы» диэн. Түөрт экземпляр баар, 1893 уонна 1910 сыллар ардыларыгар уруһуйдаммыттара. Хартыына аан бастаан «Муҥур» диэн ааттаах этэ. Бу хартыынаҕа баар куттаммыт киһи искусствоҕа биир саамай биллэр ойуу буоллар. Хартыына биир эрэ барыла чааһынай илиилэргэ хаалбыт (1895); 2012 сыллаахха ыам ыйын 2 күнүгэр Sotheby’s атыыга 119,9 мөлүйүөн дуолларга атыыламмыта. Оччолорго бу аһыылаах аукционҥа атыыламмыт саамай ыарахан сыаналаах уус-уран айымньы этэ.
Быһаарыылар
- ↑ 1,0 1,1 Museum of Modern Art online collection (англ.)
- ↑ 2,0 2,1 МУНК ЭДВАРД • Большая российская энциклопедия - электронная версия.
- ↑ 3,0 3,1 Эдвард Мунк(нууч.).
- ↑ АСТ, 2021. — 352 с. — (Великие художники. От первого лица). — ISBN 5043456906
- ↑ АСТ, 2018. — 160 с. — (Шедевры живописи на ладони). — ISBN 978-5-17-099856-2
- КоЛибри, 2021. — 592 с. — ISBN 978-5-389-17539-6