Баттах

УРУБИИКИ диэн сиртэн ылыллыбыт

Баттах төбөнү итииттэн, тымныыттан харыстыыр аналлааҕын таһынан өй-санаа уйата буолар.

Тиэрминнээх причэскэй термин кытта, баттахтаах киһи үлэҕэ оҥоһуллар стилигэр сигэниини ордук сэдэхтик, сэдэхтик ааҕыахха сөп. Социальнай суолталаах маркер быһыытынан үгүстүк үлэлиир, билиҥҥи кэмҥэ муодаттан, миэстэттэн, араас контекстартан тутулуктаах.

Бу соругу толоруу эппиэтинэстээхтик толоруу, уопсайынан, эр дьоҥҥо парикмахерскай баттах кыргааччы, дьахталларга баттах кыргааччы быыһыгар бэриллэр.[1]

Баттах киһи тас көрүҥүн тупсарарын таһынан этин-сиинин биир чааһа. Киһи төбөтүн, өйүн-санаатын уйатын итииттэн-тымныыттан, үргүөртэн харыстыырын иһин сахалар баттаҕы өйгө-санааҕа быһаччы дьайар курдук саныыллар.

Сахалар «Баттаҕа суох киһи санааҕа-онооҕо ылларбат» диэн этиилээхтэр. Бу этиини дакаастыыр көстүүнэн былыргы ойууннар, удаҕаннар, өй-санаа үлэтинэн күүскэ дьарыктанар дьон бары уһун баттахтаахтара буолар. Армияҕа сулууспаҕа сылдьар дьон баттахтарын кырыйыы ыраас, чэбдик буолууну таһынан, тугу да оҥордохторуна санааҕа-онооҕо ылларбаттарын, кылгас, быстах санаалаах буолууларын үөскэтэр.

Баттах уһаатаҕына киһи санаата эбиллэн түүлэ ордук элбиир уонна чуолкайданар. Киһи төһө эмэ уһун түүллэри өйдөөн хаалар кыаҕа улаатар.

Улаханнык куттаммыт, соһуйбут киһи баттаҕа өрө туран хааларын туһунан кэпсээннэргэ ахтылларын билэбит. «Баттаҕа өрө туран хаалла» диэн суруйуулар бааллар.

Баттах эмиэ киһи бары этин-сиинин курдук - тыыннаах. Кытаанах майгылаах киһи баттаҕа эмиэ кытаанах. Кыра эрдэххэ сымнаҕас, ньассыын баттах сааһыран истэххэ кытаатан, хойдон, халыҥаан иһэр. Ол барыта баттах элбээн иһэринэн буолбакка, соноон, кытаатан иһэринэн быһаарыллар. Кыра эрдэххэ кугас баттах сыыйа харааран хаалар. Этэ-сиинэ доруобай киһи баттаҕа бэйэтэ да кылапаччыйан, килбэчийэн үчүгэй көрүҥнээҕин, тостубатын, түспэтин бары билэллэр.

Киһи үгүс билиини хараҕынан көрөөт даҕаны быһаччы ылынар. Ону «Истибиттээҕэр көрбүт ордук» диэн быһаараллар. Yөрэнии икки араастаах. «Киһилии киһи атын дьон сыыһаларыттан көрөн үөрэнэр, онтон мөлтөх киһи бэйэтин сыыһаларыттан эрэйдэнэн үөрэнэр» диэн саха дьоно этэллэр. Бу этиилэргэ киһи олох үөрэҕэр хайдах үөрэнэр дьоҕурдааҕа толору арыллар. Көрөн үөрэнии киһиэхэ дьайар күүһэ улахан.

Атын дьон оҥорор быһыыларыттан үөрэҕи көрөн ылынарга олоххо уоппуттаах уонна уоппута суох дьону арааран биэрэр бэлиэ баар буолара наада. Айылҕа оннук бэлиэни дьоҥҥо эмиэ оҥорбут.

Дьоннору араартыыр, олоххо төһө уоппуту мунньуммуттарын быһаарар көстүүнэн баттах маҥхайан иһэрэ буолар. Эдэр киһи маҥан баттахтааҕы көрө түһээт «Бу кырдьаҕас, уһуннук олорбут, олоххо элбэх уоппуту мунньуммут киһи» диэн соҕотохто быһааран кэбиһэр. Кырдьаҕас киһи итирэн, эҥиннээн куһаҕаннык быһыыланарын дьон көрдөхтөрүнэ «Баттаҕа маҥхайыар диэри өй киирбэтэх» диэн хомойбуттарын биллэрэллэр.

Айылҕа киһи баттаҕын тоҕо маҥхатан иһэрин дириҥник толкуйдаан ырыта иликпит. Кырдьаҕас сылгылар маҥхайан иһэллэр. Үөр аттарга маҥан сылгы ордук бочуоттанар. Эдэр хара, буулуур соноҕостор маҥан сылгыга суолларын туораан биэрэллэрин таһынан үчүгэй аһылыктарын кытта туран биэрэллэр.

Киһи кырдьан, сааһыран истэҕинэ баттаҕа сыыйа маҥхайан иһэр. Баттах маҥхайан барыыта киһи сааһыран, олоххо уоппута эбиллэн, мунньуллан иһиитин кытта сөп түбэһэр бэлиэ буолар. Маҥхайбыт баттах көстүүтэ атын, туора киһиэхэ быһаччы биэрэр өйдөбүлүн кэлин кэмҥэ сатаан туһаммаппыт билиннэ. Эдэр көлүөнэлэрбитин иитии-үөрэтии таһыма мөлтөөтө диэн этэллэр. Эдэр киһи маҥан баттахтаах кырдьаҕас киһини көрө түһээт даҕаны бэйэтин тардына, бэрээдэгин тупсарына түһэр кэмэ хаалла. Кинигэлэр үөрэхтэрин баһылаабыт эрэ дьон олоххо уоппуттара элбэх диэн сыыһа санаа тарҕанна.

Ханнык баҕарар киһи хаһан баҕарар маҥан, үрүҥ дьүһүнү сөбүлүү, сэҥээрэ көрөр. Бу дьүһүн сырдык буолуутун бэлиэтиир буолан киһиэхэ өй-санаа эбиллэн иһиитин көрдөрөр.

Сааһыран эрэр дьахталлар эдэр курдук көстөөрүлэр, бэйэлэрин туһаларыгар эр дьону тардаарылар баттахтарын хара, эриэн гына кырааскалыыллар, улааппыт кыргыттарын кытта тэҥнээх, саастыыларын курдук тутта-хапта сатыыллар. Маннык быһыылара бэйэлэригэр туһалааҕын иннигэр оҕолорун иитэр-үөрэтэр өттүгэр туһалаах сабыдыалларын лаппа кыччатар. Оҕолор ийэлэрин этиилэринээҕэр кырдьаҕас, баттаҕа маҥхайбыт эбэлэрин, эһэлэрин этиилэрин ордук истэллэрэ, толороллоро биллэр. Оҕолор, олоххо уоппуттаахтара биллэ сылдьар дьон этиилэрин, үөрэхтэрин ордук ылыналлар. Эһэлэр, эбэлэр ииппит сиэннэрэ үлэҕэ-хамнаска ордук сыһыаннаахтара итини дакаастыыр.

Маҥан баттаҕа суох киһини оҕо тэҥнээҕин, саастыылааҕын курдук көрөр. Бу киһи этиитигэр улахан сыанабылы биэрбэт, аанньа ахтыбат. Дьахталлар баттахтарын кырааскаланан тупсарына сатааһыннара оҕолорун иитиилэрэ мөлтүүрүгэр тириэрдэр. «Кырдьаҕас төрөппүттэр оҕолоро үчүгэй иитиилээх буолар» диэн норуокка этии баар. Бу этии кырдьаҕас дьон иитэр-үөрэтэр кыахтара ордук элбэҕин быһаарар уонна маҥан баттах оҕону иитиигэ быһаччы сыһыаннаах диэн этиибитин бигэргэтэр.

Маҥан баттах дьайыыта суох буолан, кырдьаҕас төрөппүттэрэ суох эдэр ыаллар оҕолорун иитэр-үөрэтэр кыахтара намтаан иһэр. Кавказ омуктарын: «Үчүгэй кырдьаҕастар суох сирдэригэр эдэрдэр халы-мааргы иитиилээх буолаллар»,- диэн этиилэрин табатык сыаналыырга маҥан баттах суолтатын быһаарыы көмөлөһөр. Киһи олоҕор маҥан дьүһүн ылар оруола олус үрдүк. Хайа баҕарар киһи маҥан, үрүҥ дьүһүнү - үчүгэй диэн сыаналыыр. Айылҕа бэйэтин дьиҥнээх көстүүтэ, сырдык буолуута киһиэхэ үчүгэй буолуутун, бу үчүгэй диэн өйдөбүлүн үөскэтэр. Хара дьүһүн маҥаҥҥа кубулуйан барыыта сырдык, үчүгэй буолан барыытын бэлиэтиир. Кырдьаҕастары сыаналыыр буолуу олох уоппутун табатык иҥэриниигэ көмөлөһөр, эдэрдэр сотору бэйэлэрэ кырдьан, олохторугар элбэх уоппуту мунньунан баттахтара эмиэ маҥхайан барарын биллэрэр.

Былыргы таҥара үөрэхтэригэр маҥан баттах туһунан бу курдук этэллэр: «Слава юношей - сила их, а украшение стариков – седина».

Кэнники кэмҥэ сахалар олохторун үөрэҕин аанньа ахтыбат буолуу биһиги кырдьаҕастарбытын улаханнык туоратта. Онуоха эбии бэйэлэрэ арыгы иһэннэр сыыһа-халты туттаннар, аптарытыаттарын түһэн биэрэн иһэллэр. Олох ыараханын тулуйан, олохторугар ситиһиилэри оҥорон кырдьар саастарыгар тиийбит кырдьаҕастар бэйэлэрин күүстээх санааларын эдэрдэргэ көрдөрөн дакаастаан иһэллэрэ эбитэ буоллар маҥан баттах дьайыыта эдэр дьоҥҥо ордук тиийэр. Кырдьаҕас дьон ордук киһилии быһыылаахтарын, тулуурдаахтарын олоххо көрдөрөллөрө эдэр дьоҥҥо холобур буолан туһалыыр.

Билигин өй-санаа бэйэтэ туспа эньиэргийэ көрүҥэ буолара быһаарыллан эрэр. Хойуу баттах Айылҕа эттигэ буолан таһыттан кэлэр араас өйдөрү-санаалары эниэргийэлэри киллэрбэтэ, онтон бас иһигэр үөскүүр бэйэ өйүн-санаатын хаайан тутара, мунньара киһи өйө-санаата туруктаах буоларыгар ураты суолталаах. Сахалар баттаҕа суох киһини олохтоох өйө-санаата аҕыйах, быстах санааҕа ылларымтыа киһинэн ааҕаллар. (1,69).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.