Хапаҕан-хаҕан

Хапаҕан-хаҕан
был. түүр. ‏𐰴𐰯𐰍𐰣 𐰴𐰍𐰣‎
2-й Илин түүрдэр хаҕаннара
693 — 716 (под именем Хапаҕан-хаҕан)
Предшественник	Эльтериш каган
Преемник	Инэль-хан
Төрөөбүтэ	VII век
Өлбүтэ	716({{padleft:716|4|0}}) ойуурга өлөрүллүбүтэ
Ууһа	Ашина
Төрөөбүтүгэр аата	Мочур
Аҕата	Сыгинь
Кэргэн	Цзинь Шань
Оҕолоро	Янвочжи Дэлэ, Ине
Итэҕэлгэ  сыһыана	Таҥара итэҕэлэ

Хапаҕан-хаҕан (сдрг. 迁善可汗, сдрг. 阿史那默啜, пиньинь ashinamochuo, палл. Ашина Мочо) — 693 сылтан 716 сылга диэри Илин-Түүр Хаҕанатын хаҕана. Илиҥҥи каганат суверенитетын билиниини ситиһэргэ соругун туруорбута. Тан-Чжоуну кытта сэриилэһиилэр түмүктэринэн түүр былааһа сэргэхсийиитин ситиспитэ.

Салайыы

Бүрүстүөлгэ олоруон иннинэ

Кэлэр хаҕан Кат Ил-хан Багадур-шад аймаҕа уонна Илтэрис хаҕан кыра быраата этэ. 682 сыллаахха Илтэристан “шад” диэн ааты ылбыта. Онгинскай пааматынньыгар Хапаҕан аатыттан суруллубут сурукка кини элбэх сэриилэрин, ол иһигэр Тан импиэрийэтин кытта, түүрдэр салгыы табгачтар диэн ааттыылларын туһунан суруллар.

Эрэ турбут түүрдэр кыайыылара сокуоннай каганҥа бэриниилээх буолууларынан быһаарыллар. Хапаҕан бырааттарын уонна уолаттарын Илтэриһы барытыгар өйүүргэ итэҕэппитэ.

Салайыы саҕаланыыта 693—697

Илтэрис хаҕан өлбүтүн кэннэ айманыы буолбута, былааска Мочур кэлбитэ. Түүрдэр Линчжоуга түспүттэрэ. 18 кытай сэрииһитэ хаҕаны көрдүү айаннаабыттар, ол эрээри булбатахтар. Түмүгүнэн Хяо Ге кыраныыссаны харыбыллыырга Шофаны бөҕөргөппүт.

Киданнар баһылыктара Ли Цзиньчжун императорскай былааһы утары өрө турбута уонна хаҕан күүтүллүбэтэхтик өрө турууну намтатарга көҥүллээбитэ. Кытайдар кинини (迁善可汗) Цяньшанькэхан диэн ааттаабыттара. Ли Цзиньчжун эмискэ өлбүтэ уонна хаҕан киданнары чэпчэкитик кыайбыта. Императрица киниэхэ чаҕылхай ааттаах (颉跌利施大单于、立功报国可汗) наҕараада суругун ыытарга дьаһайбыта. Ол гынан баран, сурук ыытылла турдаҕына, хаҕан сэриилэрин кытайдарга утары эргитэн, Линчжоу уонна Шанчжоу куораттары халаан ылбыта, ол эрээри хотторон салгыы барбатаҕа.

697 сыллаахха хаҕан эйэлээх усулуобуйаны туруорбута:

1. У императрица кинини иитэ ылар (Тан/Чжоу баһылыктарын билинии);
2. Кини кыргыттара ыраахтааҕы дьиэ кэргэнигэр кэргэн тахсаллар;
3. Ордоска баар алта оройуон бары түүрдэрин хаҕан хонтуруолугар көһөллөр;
4. 100,000 ху просо, 3,000 тыа хаһаайыстыбатын тэриллэрэ, хас да тыһыынча джин тимир.

Ылыммат түгэнигэр хаҕан сэриинэн куттаабыта. Түүрдэргэ өр толкуйдаан баран, бурдугу, тимири уонна кулуттары биэрбиттэрэ. Ван У Яньсю кыыһын сэрииһит хаҕаҥҥа ойох биэрээри барбыта, уонна кинини кытта чиновниктар барбыттара. Ол гынан баран, Хапаҕан У дьиэтин кытта буолбакка, Тан Литын кытта эйэни уонна аймахтыы буолууну баҕарар диэбитэ. Ол иһин хаҕан кытай дэлэгээссийэтин туппута уонна бэйэтин Тан династиятын көмүскээччитинэн биллэрбит.