Урааҥхай
Урааҥхай — уус-уран тылга-өскө туттуллар саха омугун иккис (хос) аата. Бу аат үксүн саха диэн ааты кытары холбоһор: урааҥхай саха эбэтэр саха урааҥхайа. Урааҥхай эбээннэргэ, эбэҥкилэргэ ол аата тоҥустарга туох да сыһыана суох тыл, бу ыстатыйа сымыйа.
Аат үөскээһинэ
Чинчийии суолтата
Сорох номохторго, саха үөскээбит дойдутунан Урааҥхай дойдута диэн баара кэпсэнэр, онтон саха төрүттэрэ туох баар баайдарын уонна сүөһүлэрин тиэнэн, бу дойдуттан Байкал таһыгар көспүттэр. Ол иһин саха төрдүн быһаарыыга, урааҥхай диэн аат төрдүн быһаарыы олус улахан суолтаны ылар. Урут бу аат киһи диэн суолтаҕа туттуллар эбит. Маннык аат олус элбэх омукка баара бэлиэтэнэр. Ол курдук калмыктарга, башкирдарга, монголларга, буряттарга, туваларга, эбэҥкилэргэ, маньчжурдарга уонна алтайдарга маннык ааттаах биис-уус баара. Онон бу аат алтай тыллаахтарга барытыгар тарҕаммыт эбит.
Чинчийии
Урааҥхай диэн аат төрдүнэн анаан биһиги ученайбыт Маньчжурия тоҥус тыллаахтарыгар киирсэллэрэ, кэлин бэйэлэрин уратыларын сүтэрэн, түүр тылын уонна культуратын ылыммыттара. Кини урааҥхай диэн тыл олоҕунан орон диэн таба диэн өйдөбүллээх тоҥус тыла буолуон сөп диэн сабаҕалааһын оҥорбута.
Ксенофонтов аатырбыт «Урааҥхай сахалар» диэн үлэтэ уодаһыннаах 1937 сылга тахсыаҕыттан ылата, наука бу аат үөскээһинин уонна тарҕаныытын туһунан билиитэ өссө дириҥээбитэ. Г.М.Василевич уранкай уонна эбэҥки-урааҥхай диэн ааттар былыргы эбэҥкилэр ааттара буоларын туһунан матырыйаалы Саха сирин уонна Амур таһынааҕы эбэнкилэргэ экспедициятын түмүгэр хомуйан туспа үлэ оҥорон таһаарбыта. Кини сабаҕалыырынан, уранкай диэн аат түүр тыллаах саха өбүгэлэрэ төрүт олохтоох тоҥустары биитэр эбэҥкилэри бэйэлэрин истэригэр симэлитиэхтэриттэн ылата саха тылыгар олохсуйбута. Ол эрээри бу санааны соҕуруу түүр уонна монгол тыллаах омуктарга уранкай диэн аат эмиэ тарҕаммыта уонна саха өйдүүрүнэн, саха төрүттэрэ өссө соҕуруу олорон маннык ааттаахтара утарар.
Г.В.Ксенофонтов курыкан диэн аат ураанхай диэнтэн урааныкаан-курынкан диэн хоһулаһыытыттан үөскээбит буолуон сөп диэн этиитэ билиҥҥи наукаҕа эмиэ көстөр. Ол курдук алтай тылларын үөрэтэр В.И.Рассадин тофалардарга к буукуба көтүтүллэр, онон урынкан диэн ааҕыллар диэн кэпсиир. Бурят эдэр ученайдара Б.Нанзатов уонна Д.В.Цыбикдоржи́ев эмиэ курыкан диэн тыл урааҥхай диэнтэн үөскээбит буолуон сөп диэн суруйаллар.
Кытай летопиһыттан
Кытай летопиһыгар, урааҥхай киһитэ кылгас, тиэрэ кэтиллибит тирии таҥастаах уонна кылгас ыстааннаах ойууламмыт. Атах сыгынньах уонна иннигэр лабаанан эрэ саптыбыт. Онтон курыканнар уонна дуболар (туматтар) татаардар курдук уһун саппыкылаах уонна халааттаах ойууламмыттар. Онон бу ойуулар бу биистэр араас төрүттээхтэрин туоһулууллар.
Ураанхай диэн аат үөскээбит сиринэн кырдьык Маньчжурия сирэ буолар. Ол курдук кэриэйдэр маньчжурдары Оранкай диэн ааттыыллар. Кытай уонна Корея источниктара урянха диэн чжурчжэнь бииһин туһунан бэрт элбэҕи кэпсииллэр. Бу Ляодунь урянхаецтара монгол тыллаах этилэр, ойраттартан арахсыбыттар, кэлин маньчжур буолбуттар. Былыргы кытай кинигэлэрин тылбаастаабыт Н.В.Кюнер суруйарынан уранхай диэн тыл араас суруллуутунан (урянхит, воланхэ, улянха эҥин), былыр былыргыттан Арҕаа Маньчжурияҕа уонна Хоту-Илин Монголияҕа олохтоох си (хи), биитэр кумоси (кумохи) диэн аатынан биллибит биис суруллубут. Кытай суругар бу кумоси бииһэ монгол тыллаах сяньби бииһигэр киирэрэ, ол эрээри кинилэр төрүттэрэ Юйвынь Мохой хунн этэ, үгэстэрэ түүрдэри кытта биир диэн эмиэ баар.
Дун-ху бөлөҕөр киирэр Хи (Си) бииһэ хуннартан хотторон баран, Увань хайа тэллэҕэр тиийэн саспыт. Манна төрүт олохтоохтору кытта буккуһуу түмүгэр, VII үйэҕэ кинилэртэн увань уонна увань-хи диэн биистэр арахсыбыттар, бу баларга эбээннэр уонна эбэнкилэр өбүгэлэрин көрөллөр. Эбэнкилэр кумохи бииһин удьуордара буолаллар, онон кинилэр биир суол ааттарынан урааҥхай диэн тыл буолбут. Ол иһин бу хи бииһин ол аата ураанхайдары тоҥус тыллааахтара, тонус тыллаахтар уопсай өбүгэлэрэ буолаллара диэн этии эмиэ баар. Ол эрээри кумохи (ураанхай) бииһэ монголлуу тыллаах буолуон сөп, төрүт олохтоох тоҥустары кытта буккуһан кинилэр үгэстэрин, тылларын ылбыт буолуон сөп.
Error: бастакы строкатыгар ойуу баар буолуохтаах | Бу ыстатыйаны тупсарарга?: |