Белки
Белок— тыыннаах аминокислоталары араастаан холбоотоххо элбэх атын-атын көруҥнээх белоктар үөскүүллэр. Тыыннаах организмҥа хас да белок молекулалара холбоспуттарын түмүгэр өссө уустук оҥоһуулаах комплекстар үөскүүллэр.
Бу белоктар тыыннаах харамай уонна үүнээйи организмыгар атын органическай веществоларга тэҥнээтэххэ араас үлэни толороллор.
Сорох белоктар тыыннаах организмҥа барар араас уларыйыылары түргэтэтэллэр, холобура ас буһарыы үлэтин. Атын белоктар организм сүрүн тутулун оҥороллор. Ол курдук хас биирдии клетка тас быһыыта кинилэртэн тутулуктаах. Организм ыарыыны кытары утарылаһар күүһэ эмиэ белоктан тутулуктаах.
Белок диэн киһи уонна кыыл аһылыгын биир сүрүн көрүҥэ. Организм бэйэтэ аминокислотаны оҥорбот, онон кинилэр аһылыгы кытары киирэллэр. Кини эккэ, балыкка, ууккэ - элбэх, онтон оҕуруот аһыгар, отоннорго аҕыйах. Организмҥа аһылыгы кытары киирбит белоктар ас буһарар органнарга аминокислоталарга арахсаллар. Ол аминокислоталар сорохторуттан организм бэйэтин белогун оҥорор, ордуга салгыы үрэллэр уонна кыра энергияны таһаарар.
1958 сыллаахха Фредерику Сенгер инсулин диэн белок оҥоһуутун быһааран химия билимин Нобель бириэмийэтин ылбыта. 1950 сыллар бүтүүлэригэр Макс Перуц и Джон Кендрю рентген сардаҥаларын туһанан уустук оҥоһуулаах гемоглобин уонна миоглобин белоктары оҥорбуттара. Ол ситиһиилэрин иһин 1962 сыллаахха Нобель бириэмийэтин ылбыттара.
История изучения
1728 сыллаахха итальянец Якопо Бартоломео Беккари белогу маҥан бурдуктан ылбыта. XVIII үйэҕэ француз Антуан де Фуркруа уонна атын учуонайдар үөрэтиилэрин түмүгүнэн белогу туспа оҥоһуулаах тыыннаах организмҥа баар вещество диэн быһаарбыттара. Белоктары ититтэххэ уонна кислота дьайдаҕына оҥоһуулара үрэллэр. Оччотооҕу кэмҥэ альбумин диэн сымыыт белога, фибрин диэн хаан белога уонна глютен диэн бурдук белога үөрэтиллибиттэрэ.
Номнуо XIX үйэ саҥатыгар белок аминокислоталартан турарын ууну кытары холбоон билбиттэрэ. Сорох аминокислоталар, ол курдук глицин уонна лейцин үөрэтиллибиттэрэ. Голландия учуонайа Геррит Мульдер белок оҥоһуутун ырытыы түмүгэр маннык сабаҕалааһыны оҥорбута: бары белоктар оҥоһуулара майгыннаһар тутуллаах. 1836 сыллаахха Мульдер бастакы белок моделын оҥорбута. Кини хаста да чинчийэн боростуой белок оҥоһуута C40H62N10O12 диэн түмүккэ кэлбитэ. Ону «протеин» (Pr) диэн ааттаабыта (грек тылыттан протос — бастакы). «Протеин» диэн тылы өссө швед учуонайа Якоб Берцелиус туттубута. Мульдер этэринэн хас биирдии белок састаабыгар сера уонна фосфор киирэллэр. Ол курдук фибрин оҥоһуутун маннык 10PrSP суруйбута. Мульдер белок састаабыгар киирэр лейцин диэн аминокислота молекулатын ыйааһынын 131 дальтон диэн быһаарбыта.
Белок туһунан үөрэтии элбээн истэҕин ахсын Мульдер теориятын утарааччылар эмиэ бааллара. Ол да буоллар 1850 сыллар бүтүүлэригэр бу үөрэҕи үгүстэр сөптөөх диэн ылыммыттара.
XIX үйэ бүтүүтүгэр белок састаабыгар киирэр үгүс аминокислоталар үөрэтиллибиттэрэ. 1880-сыллар нуучча учёнайа А. Я. Данилевскай белок састаабыгар пептиднай сибээс (CO—NH) баар диэн быһаарбыта 1894 сыллаахха ньиэмэс Альбрехт Коссель үөрэҕэр белок сүрүн тутула пептиднай сибээһинэн холбоһо сылдьар аминокислоталар буолаллар диэн быһаарбыта. Кини бастакынан аминокислоталар хайдах холбонон сыталларын быһаарбыта.
Ол гынан баран белок организмҥа сүрүн үлэни толорорун 1926 сыллаахха американец Джеймс Самнер дакаастыар дылы ылымматахтара. Кини уреаза диэн фермент белок буоларын дакаастаабыта (кэлин Нобель бириэмийэтин ылбыта).
Белогу арааран ылыы уустуга үөрэтиини атахтыыра. Бастаан куурусса сымыытын, хаан белогун ас буһарар ферменнар белоктарын сүөһүттэн ылан үөрэппиттэрэ. 1950 сыллар бүтүүлэригэр Armour Hot Dog Co хампаанньа оҕус нооруттан киилэ курдук ас буһарар рибонуклеазаны арааран ылбыта элбэх чинчийиилэргэ туттуллубута.
1933 сыллаахха Уильямом Астбери белок иккис тутулугар аминокислоталар тобохторо водород сибээһинэн холбоһоллорун дакаастаабыта. Ол гынан баран белок иккис тутулун быһаарбыт учуонайынан Лайнус Полинг буолар.
Кэлин Уолтер Каузман учуонай Кай Линнерстрём-Ланг үлэлэригэр тирэҕирэн ууга суураллыбат белок үһүс тутулун арыйыыга бэйэтин кылаатын киллэрбитэ. 1955 сыллаахха Фредерик Сенгер инсулин диэн белок састаабыгар аминокислоталар хайдах холбоһон туралларын, сорох саахардар курдук салаалардаах буолбакка көнө оҥоһуулаахтарын дакаастаабыта. 1972 сыллаахха Сэбиэскэй Россия учуонайдара аан бастакынан аспартатаминотрансфераз диэн белок аминокислоталара хайдах холбоһон туралларын быһаарбыттара.
Бастакы белок халыыбын оҥоһуута рентген сарданаларын көмөтүнэн 1950-1960 сыллардаахха, онтон ядернай магнитнай резонанс көмөтүнэн 1980-с сылларга биллибитэ. 2012 сыллаахха белок туһунан үөрэтиигэ 87 000 араас белок көруҥэ баара биллэр.
XXI үйэҕэ белогу үөрэтии саҥа таһымҥа таҕыста. Ол курдук туспа арааран ылыллыбыт белоктары эрэ үөрэппэккэ, биирдии клеткалар, тканнар уонна организм белоктарын ахсаана уларыйыытын, кинилэр оҥоһуллан тахсыбыттарын кэннэ көрүннэрин үөрэтэллэр. Ол билим протеомика дэнэр.
Биоинформатика ньымаларын көмөтүнэн белок оҥоһуутун рентгенын ааҕыынан эрэ муҥурдаммакка, аминокислоталар хайдах холбонон сыталларын өтө көрөр буолбуттара.
Билигин компьютернай программалар көмөлөрүнэн уустук оҥоһуулаах белковай комплекстар криоэлектроннай микроскопияларын уонна белковай доменнар оҥоһууларын халыыбын хас биирдии атомыгар дылы өтө көреллөр.