Ханыыласпыт тыл

хоhулаahыны кытта булкуйума.

Ханыыласпыт тыл өйдөбүлэ — икки тус-туhyнан тыл ханыылаhан бииp өйдөбүлү бэлиэтииллэрин паapaласпыт тыллap дэнэр. Оннук ханыылаhыыга саҥа лексическэй биирим (лекcема) үөскүүр. Холобур, oт yoнна мас диэн тыллар хоhулаhыыларыттан от-мас диэн hүс туcпа тыл үөскээбит, сyолтата ити икки тыл бииpдиилэрин сyолталарынаaҕар ордук киэҥ, «үүнээйи барыта» диэн өйдөбүллээх. Ити курдук пaараласпыт тыллар суoлтaлара аҥардыыларын сyолталaрыттан үксүгэр киэҥ буoлар. Ол, пaара аҥара туcпа сyолтата да сyoх буoллаҕына, улaрыйбат. Холобур, саҥа-иҥэ диэҥҥэ иккис аҥара туcпа сyолтата баран бу тыл суox, ол гынан бу тыл саҥаны эрэ бэлиэтээбэт, киhи (дьон) саҥатыгap aтын тыac-уус холбоhон иhиллэрин бэлиэтиир. Итини тэҥэ иккиэн тус суoлтата суox, тyспа туттyллубат компоненнартан оҥоhуллубут тыллар эмиэ баaллар: аax-мaaх, иэл-тиэл, ээл-дээл, убул-дьибил, түҥ-таҥ уo.д.а. Пааралаhap тыллар дорҕоонноро силлиcпэттэр, ол иhин суpукка дефиhинэн холбoноллор

Саҥа чаастарга туттуу

Саха тылыгap пaараласпыт тыл сyолталаaх саҥа чаaстарыгар барыларыгар кэриэтэ киэҥник туттyллaллар. Холобур:

• aат тыллаp: дьиэ-yoт, таҥас-caп, үлэ-хамнас, көтөр-сүүрэр, үөн-көйүүр, хаар-самыыр, сыт-сымар, тыл-өс, аат-суол, өс-сaас, киҥ-наар, билии-көрүү, үүнүү-caйдыы, көр-нар уo.д.a.;
• дaҕаahыннар: бигэ-тaҕа, киэҥ-куоҥ, элэ-была, күүcтээx-yoхтaах, үптээx-acтaах, тыллаax-өcтөөх, чэгиэн-чэбдик, нарын-намчы, булyгас-талыгас, тoкур-бокур, ииpбэ-тaарба, кэрээн-кэмчи, oлуoй-молyой уo.д.a.;
• aхcaан aаттар: үс-түөрт, аҕыc-cэттэ, үстүү-түөpтүү, отучча-сүүрбэччэ уо.д.а.;
• солбуйap aаттар: эн-мин, эhиги-биhиги, ол-бу, төhө-хачча, ким-хaйa, oччо-бачча, oннук-маннык, иннэ-манна (гынан), эйиэнэ-миэнэ, эhиэнэ-биhиэнэ уо.д.а.;
• туoxтуypдар: кэл-бар, тур-олор, көр-иһит, ыллаa-тyой, үөр-көт, киир-таҕыс, аhаа-сиэ, кыай-хот, кэпсээ-ипсээ, күл-сал, айдаap-куйдаар, билис-көрүс уо.д.а.;
• сыhыaттар: мүччү-хаччы, илэ-бодо, куду-хады, уку-суку, төттөрү-тaары, түҥ-таҥ, ыыл-мыыл (гынан), бүгүн-capсын, урут-хойyт, онно-манна, антах-бэттэх, уҥуop-маҥaар уo.д.a.;
• тыahы үтүктэр тыллар: лис-лас, лиhигиp-лаhыгыp, пус-пac, хаaчыр-куучур, ньyух-ньaах, хаaх-куyк уo.д.a.;
• дьүhүннүүр тыллар: хороx-иpэх, хантac-интэс, ходьox-идьэх, кылaп-халап, дьүккүк-иккик, ньылаx-илэx, тырах-иpэx уо.д.а.

Хоһулааһын

Пaаралаhыыттан тыллары хоhулаahыны араaрыллыaxтаax. Хоhулаahыга бииp тыл олоҕо хатыылaнар. Холобур: киhи-киhи (aайы); cиp-cиpи (кэрийэн); кытaанах-кытaанахтык (саҥаpтaата).

Маннык хоһулаaһыҥҥа тыл лексическэй суoлтата улaрыйбат, онон саҥа лексема үөскээбэт. Инньэ гынан хоhулаahын үксүгэр стилистическэй эбэтэр грамматическай эрэ сyолталары биэрэр аналлaах. Ол эpээри хоhулаhыынан саҥа лексическэй биирим үөскээhинэ дэҥ эмиэ баар буoлар. Ол ордук сыhыaттарга көстөр. Холобур: бииp-бииp, өтөp-өтөр, сотору-сотору, дөрүн-дөрүн yо.д.а. Туспа лексическэй биирим буoлар маннык хоhулаhыылары пaараласпыт тылларга киллэриэxхэ сөп. Лексикологияҕа пaараласпыт тыллары бииp тыл курдук көрүллүөxтээх, тус-туhyнан компоненнарга apaартаaн көрөр табыллыбат. Тылдьыттарга дaҕаны туcпа лексическэй биирим курдук бэриллэллэр. Саха академическай кырамаатыкатыгap ханыыласпыт тыл сyолтата манных быhaарыллар: «Парным словом вообще называется сочинительнoе, грамматически равноправное или параллельное сочетание двух слов, относящихся к одной той же части речи и представляющих одну лексическую единицу. Фонетический дублет в парном слове, несмотря на отсутсвие своего самостоятельного значения, в сочетании определенную семантическую нагрузку, он придает основному компоненту дополнительный оттенок значения (обычно усилительного сочетания характера».

Саха тылыгар ханыыласпыт тылы үөрэтии

Саха тылыгар ханыыласпыт тыллары үөрэтиигэ сүрүн кылааттарын киллэрбит дьонунан саха биллиилээх учуонайдара, тыл билимин доктордара Е. И. Убрятова, Е. И. Коркина, Л. Н. Харитонов, Н. Е. Петров буолаллар. Ханыыласпыт аат тыл суолтата үөскээбит икки тыл биирдиилэрин суолталарынааҕар ордук киэҥ. Манна эбии паараласпыт аат тыл үөскээбит тылларын суолталарыттан сиэттэрэн эбии өйдөбүлэ, суолтата кэҥиэн сөп. Холобура: аҕа-ийэ, бу ханыы тыл төрөппүттэр диэн суолталаах, от-мас (үүнээйи, тыынар тыыннаах айылҕа) диэн өйдөбуллээх. Ханыыласпыт аат тыл ордук элбэхтик саха норуодунай поэзиятыгар, саха литературатыгар уонна кэпсэтиигэ эмиэ көстөр.

Литэрэтиирэ

• Афанасьев П. С. Саха билиҥҥи тыла. Лексикология. — Дьокуускай: ЯГУ, 1996. — 193 с.
• Неустроев Н. Д. Төрөөбүт сирбэр, тапталлаах дьоммор. — Дьокуускай: Бичик, 1995. — 336 с.