Төрөөбүт сир
Төрөөбүт сир диэн айылҕаттан анаммыт сир.
Сир үрдүгэр үөскүүр бары улахан кыыллар уонна көтөрдөр төрөөбүт-үөскээбит сирдэрин бары билэллэр, умнубаттар, үгүстэр хас сыл аайы ыраахтан эргиллэн кэлэллэр. Итилэр төрөөбүт уйаларын киртиппэттэр, алдьаппаттар уонна өссө харыстыыллар.
Дьоннорго-норуоттарга төрөөбүт сирим диэн өйдөбүл барыларыгар баар, киэҥник тарҕаммыт, улаханнык ытыктанар уонна кэриэстэнэр өйдөбүл буолар. Маннык үтүөкэн өйдөбүлү биһиги олус улаатыннаран, кэҥэтэн, бүтүн Россия үрдүнэн ыһан, тарҕатан, дьиҥнээх суолтатын сүтэрэн симэлитэн эрэбит.
Төрөөбүт сирим диэн өйдөбүл оннук улахан, киэҥ сири буолбакка, чуолкай мээрэйдээх бэлиэ миэстэлэри көрдөрөр. Кыра оҕо саҥа улаатан, өйө киирэн эбиллэн истэҕинэ аан маҥнай өйүгэр хатанан хаалбыт бэлиэ миэстэлэрэ үйэтин тухары умнуллубат гына өйдөнөн хаалаллар. Ордук чуолкайдык кыра оҕо оонньообут сирин, сөтүөлээбит күөлүн, сүүрбүт-көппүт хонуутун, моҕотойдообут, отоннообут тыатын, үөһээ ытта оонньообут тиитин, аһаабыт, утуйбут дьиэтин уонна да атын бэлиэ миэстэлэри үйэтин тухары умнубаттык өйдөөн хаалар.
Бу аан маҥнайгыттан киһи өйүгэр умнуллубат гына хатаммыт бэлиэ миэстэлэри барыларын холбоон төрөөбүт сирим диэн өйдүөххэ сөп. Киһи төрөөбүт сирин уонна улааппыт дьиэтин үйэтин тухары умнубатын, ити бэлиэлэр кини түүлүгэр киирэн көстөллөрө дакаастыыр. Киһиэхэ төрөөбүт сирдэрэ түүлүгэр киирэн үчүгэй көрүҥнээхтик көһүннэхтэринэ эбэтэр кыра эрдэҕинэ олорбут дьиэтигэр киирэ сылдьар буоллаҕына, үчүгэй баҕа санаалара туолуохтара эбэтэр соһуччу үчүгэй солуннары истиэҕэ диэн итинник түүллэр түстүүллэр.
Киһи өйүгэр-санаатыгар төрөөбүт сирэ уонна кыра эрдэҕинэ олорбут дьиэтэ ураты суолталаахтар. Кини ити дьиэтэ, сылдьыбыт сирдэрэ ханнык да буолбуттарын иһин киһи өйүгэр үйэтин тухары хатана сылдьаллар уонна үчүгэй буолаары гыннаҕына түүлүгэр көстөн кэлэллэр. Бу сирдэр, бу дьиэ түүлгэ киирэн көстүүлэрэ киһиэхэ сөп буола-буола төрөөбүт сирин, кыра сааһыгар олорбут дьиэтин өйдөтөллөр уонна итилэри харыстыырга, көрөргө-истэргэ, уруккутуттан уларыйбакка турарыгар кыһанарга ыҥыраллар.
Айылҕаттан анаммыт ити «бэйэтин сирин» хас биирдии киһи кырдьык даҕаны харыстыыр, куруук саныыр, умнубат уонна алдьаммакка, уруккутун курдук көрүҥүнэн куруук туруон баҕарар.
Билиҥҥи кэмҥэ хотугу сиргэ олорор дьоннор сирдэригэр-уоттарыгар кыһаммат, харыстаабат, аанньа ахтыбат буолуулара уонна Айылҕаны ытыктаабаттара төрөөбүт сир диэн өйдөбүлү олус улаатыннаран, кэҥэтэн, симэлитэн кэбиһииттэн быһаччы тутулуктаах. Дьоннор олорор сирдэрин харыстыылларын, көрөллөрүн-истэллэрин ситиһэр туһугар төрөөбөт сир диэн Айылҕаттан анаммыт өйдөбүлү хас биирдии киһиэхэ өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэриэххэ, оччоҕо эрэ киһи олорор сирин, бу мин төрөөбүт сирим диэн ордук күүскэ харыстыырын уонна көрөрүн-истэрин ситиһиэххэ сөп.
Төрөөбүт сирдэриттэн олус ыраах тэйбит уонна төрөөбүт сирэ суох дьоннор майгылара-сигилилэрэ мөлтөх, өйдөрө-санаалара быстах буоларын үгүстүк көһө сылдьар истиэп олохтоох омуктарын үөрэппит Л.Н. Гумилев бэйэтин үлэлэригэр бэлиэтиир.
Саха норуотун кэпсээннэригэр төрөөбүт сир ахтылҕана диэн өйдөбүл баара элбэхтик этиллэр. Төрөөбүт сириттэн тэйэн ыраах сылдьар киһи бу сирин ахтар, сотору-сотору кэлэн көрө сылдьыан баҕарар, майгыта-сигилитэ да мөлтүүр, сороҕор итинтэн сылтаан ыалдьыан да сөп. Ити иһин сорох ыраах сылдьар дьоннор төрөөбүт сирдэриттэн буор ылан илдьэ сылдьаллар, оччоҕуна төрөөбүт сирин ахтылҕана мүлүрүйэн, намырыыр. (1,15).
Саха Сиригэр кэнники кэмҥэ олохтоохтор өйдөрүгэр-санааларыгар киирбит «кэлии дьоннор» сиргэ-дойдуга кэдэрги сыһыаннара диэн өйдөбүл олохсуйбута оруннаах. Маннык быһыы былыргыттан үөскээбит төрөөбүт сири харыстыахха диэн өйдөбүлгэ олох сөп түбэспэт. Кэлии дьоннор Айылҕаны букатын харыстаабаттарын, ураты бэйэмсэхтэрин, туох баарын барытын баһылаан бэйэлэрин эрэ тустарыгар туһаныахтарын баҕаралларын олохтоохтор уруккуттан билэллэр. Үгүс кэлии дьоннордоох сирдэргэ сири-дойдуну, оту-маһы уонна кыыллары-көтөрдөрү харыстыырга өйдөтөр үлэлэри күүстээхтик ыытар туһалааҕын дакаастыыр.
Туһаныллыбыт литература
1. Каженкин И.И. Сахаларга түүлү тойоннооһун. – Дьокуускай: Бичик, 2000. – 80 с.