Аҥардам

Биологическай анардам — организм бутунну генетически уонна гормонально-детерминированнай, гонадно-гистологическай, анатомическай и морфофункциональнай характеристиката, кини специфическай репродукциятын, уратытын холбуур, араарар биир коруну биологическай анардамна уонна быьаарар кини оруолун ууьааьын кэмигэр.

Тыынар тыыннаах анардама

Билинни олоххо дьон барыта 2 биологическай анардам баар диир : эр киьи уонна дьахтар, ол да буоллар ойдуоххэ наада половой ууьааьын 3 коруннээ5ин: изогамия, анизогамия, и оогамия. Бу ус тубэлтэ5э барытыгар уоскууллэр половой клеткалар, араас генетичсекай информациялаах, клеткалар холбоьуохтаахтар, сана олох са5аланарын туьугар. Сорох чинчийээччи оогамия, гетерогамия кытыы корунугэр угаллар.

Аан бастакыттан, «анардам» ойдобул бэлиэтиир контрастирующай, генеративнай уонна холбоспут чинчитин тумсуутун. Половой чинчиилэр араас корун харамайдарыгар тэннэспэттэр, репродуктивнай свойстваны эрэ буолбака диморфизм спекрын барытын бэйэтигэр киллэрэр, ол эбэтэр анатомическай, физиологическай, психическай уонна туттуу-хаптыы оттунэн уратылары кордорор анардамын кытта сибээстээн. Ол д абуоллар сорох арссатара бэйэ бэйэтин таьыгар барсыбат корунээх буолар, эбэтэр ахсааннаах вариациялаах.

Кыыл эйгэтигэр, анардам онороллугар ойдуохха наада: улахан суолтаны киллэрбит буолар ген, эйгэтин факторыттан тутулук уонна анардам оло5ун тахары уларыйыан собун.

Половой диморфизм

Половой диморфизм— биир биологическай корун тыьытын уонна атыырын ыккардынан анатомическай уратылар , половой органнарын эрэ аахпакка. Половой диморфизм :

-Кэринэ. Улахан анаар котооччулэргэ, млекопитающайдарга атыыр ордук улахан уонна ыйааьыннаах буолар. У земноводнайдарга уонна членистоногайдарга тыьы, сиэр быьыытан тыьы ордук улахан буолар.

-Туу сабыы. Бытык эр киьиэхэ, сиэл хахайга уонна бабуинна.

-Дьуьун. Туу дьуьунэ котордорго.

-Тирии: Ураты ур эбэтэр эбии ускэннэр, холобур, табаларга муос, ботууктэргэ тараах.

-Тиис: Индийскай слон атыыра аьыылаара, ордук улахан ана5ас моржтар уонна кабаннар атыырдарыгар.

Половой диморфизм — общебиологическай костуу, улаханнык тар5аммыт раздельнополай кыыллар уонна уунээйилэр истэригэр. Сорох тубэлтэ5э половой диморфизм бэлиэтэ хаьаайын доруобуйатыгар буортулаах буолуон соп. Холобур: киэргэл уонна ча5ылхай дьуьун котордор атыырдарыгар , уьун кутурук туутэ райскай котор, лира-котор атыырдарыгар. Ньиргиэрдээх хаьыылара ыьыылара уонна ырыалара, хатан сыттаара атыыры уонаа тыьыны, сиэмэх кыылга биилэриэхтэрин соп.

Интерсексуальность

Интерсексуальность

Интерсексуальность — биир корун хаамаайытыгар атыыр уонна тыьы уратылара бааллара.

Зиготнай (генетически обусловленнай) интерсексуальность

хромосома уонна ген набора сыыьа сылдьарыттан тахсар костуу. Биллэллэр билинни кэмнэ: триплоиднаай эбэтэр ураты — анеуплоиднай интерсекуальность. Диплоиднай интерсексуальность костор араас лыах рассатын холбоотоххо - непарный шелкопряд.

Сорох тубэлтэ5э бу буолар хромосома соп наборун уларытыытыгар.

Гормональнай интерсексуальность

Кыылларга половой былчархай атыыр эбэтэр тыьы гормоннара быьаараллар, иккис половой уратыларыры, ол аата кинлиэргэ костор гормоноальнай интерсексуальность.

Маннык кыылы аттаатахха уонна атын анардам половой былчархайы олортоххо организма интерсексуальнай буолар.

Анардам

Биологическай киьи анардама — анатомическай, физиологическай, биохимическай уонна генетическай характеристикатын бутуннуутэ, эр киьи уонна дьахтар эт-хаанын бэйэ бэйэтиттэн араарар уонна анардамын быьаарар

Биологическай анардам —сексуальность 5 компоненнарын биирдэстэрэ. Сексуальность 4 атын компоненнарыгар киирсэллэр: сексуальнай ориентация, гендернай идентичность, гендернай идентификация и социально-гендернай оруол.

Биологическай хонуу компоненнарыгар туспа араараллар:

• Генетическай анардам, эбэтэр хромосомнай анардам — хромосомалар хайдах хомуллубутуттан тутулуктаах: XY эр киьиэхэ, XX у дьахтарга.
• Гормональнай анардам — хаанна биир тустаах половой гормоннар корунун баьыйыыта: андрогенов (эр киьи) эбэтэр эстрогенов уонна прогестагенов (дьахтар).
• Гонаднай анарадам, ууьатар былчархай анрадама — сымыыт уонна яичник.
• Иьинээ5и генитальнай анардам — простата и семенной пузырь эбэтэр матка, маточнай труба уонна влагалище.
• Тас корун генитальнай анардам — бучча уонна таьах эбэтэр клитор уонна половой уостар.
• Субсидальнай анардам — скелет тутула, куолас тембра, былчын сайдыыта, тирии иьинээ5и сыа тар5аныыта, сайдыылаах молочнай былчархай баара эбэтэр суо5а. Иккис половой чинчи сайдыыта быьаарыллар половой гормон таьымынан, клеточнай рецептор билэрэ, тас тулалыыр эйгэ характеристактынан.
• Сенсуальнай анардам — туу сабыы корунэ, тирии корунэ, сыт корунэ(феромоны).

Гермафродитизм

Гермафродитизм — дьахтар эбэтэр эр киьи анардам бэлиэ костуулэрин биир кэм эбэтэр утум-ситим баара.

Араараллар: айыл5аттан гермафродитизм,араас кыылга, уунээйигэ баар (однодомность) уонна аномальнай (патологическай) гермафродитизм араас анардамнаах кыылларга.

Гермафродитизм айылга5а киэнник тара5аммыт костуу — уунээйи уонна кыыл эйгэлэригэр. Уунээйи улахан анаара гермафродит буолар ,кыылларга корсор басткы уочарат беспозвоночнайдрга — кишечнополостнойдарга, баьыйар анаарга плоскайдарга, сорох кольчатайдарга уонна круглай чиэрбэлэргэ, моллюсктарга, ракообразнайдарга уонна уон-койуургэ.

Позвоночнайдарга гермафродиттар буолаллар балык араас корунэ. Айыл5аттан гермафродитизмнаах харамай мужской уонна женскай гаметалары онорор кыахтаах.

Гермафродитизм половой ууьатыы биир корунэ буолар: организмы-гермафродиты онороллор мужской уонна женскай гаметалары, холбоспуттарыттан тахсар зигота половой процесска. Поскольку основным эволюционным преимуществом полового размножения является рекомбинация генетического материала родительских особей при перекрёстном оплодотворении (экзогамии), в ходе эволюции у большинства видов выработались различные формы гермафродитизма, предотвращающие самооплодотворение (автогамию), однако у многих водорослей, грибов и цветковых растений, а в животном мире — среди гельминтов (паразитических червей) самооплодотворение достаточно распространено.

Существуют также следующие виды гермафродитизма:

• Синхроннай гермафродитизм. Синхроннай гермафродитизмна харамай, уунээйи биир кэм онорор кыахтаах мужской уонна женскай гаметалары. Уунээйи эйгэтигэр инник гынан бэйэтэ ууьаан эбэтэр сана олох уоскэтиэн соп, маннык костор тэллэйдэргэ , водорослярга уонна сибэккиилээх уунээйилэргэ.
• Последовательнай гермафродитизм (дихогамия). Последовательнай гермафродитизмна (дихогамии) харамай, уунээйи уочарытан онорор мужской уонна женскай гаметалары,ол кэмнэ буолар мусжкой уонна женскай гонада типтарын холбоьуга эбэтэр фенотип уларыйыыта. Дихогамия бэйэтин биллэриэн соп биир репродуктивнай цикл иьигэр, эбэтэр тыынар-тыыннаах оло5ун тухары.
• Аномальнай (патологическай) гермафродитизм. Корсуоххэ соп кыыл ханнык эйгэтигэр, ол быыьыгар позвоночнайдарга уонна киьиэхэ. Гермафродитизм киьиэхэ буолар детерминацияттан генетическай эбэтэр гормональнай таьымыгар. Араараллар дьин уонна сымыйа гермафродитизмы.

Туттуллубут литература

Статья: Организм полов бикипиэдьийэттэн

Быһаарыылар